چرا بحرین دست به دامان روسیه شد؟

حمد بن عیسی آل خلیفه، پادشاه بحرین از ولادیمیر پوتین، ريیس جمهور روسیه درخواست کرد تا میان ایران و کشورهای حوزه خلیج‌فارس میانجیگری کند. این درخواست در سفر 23 مه به مسکو ارايه شد. در این رابطه پادشاه بحرین به ريیس‌جمهور روسیه گفته است که ما به حسن همجواری با همسایگان خود فکر می‌کنیم و حمایت مسکو از این موضوع مورد استقبال عموم مردم بحرین و شخص پادشاه قرار خواهد گرفت و در‌خصوص حل مشکلات ایران و بحرین با علم به اینکه در واقعیت مشکل محسوب نمی‌شود، دلیلی برای تعویق وجود ندارد. گفتنی است یک مقام ارشد ایرانی در 7 ژوئن تایید کرد که میانجیگری روسیه در کنار تعامل مستقیم با منامه درخواست شده است.
اخیرا و بعد از بروز تحولاتی در سطح منطقه و پس از سال‌ها تنش و سردی در روابط میان ایران و بحرین تلاش‌ها برای عادی‌سازی و احیای روابط تهران و منامه با میانجیگری روسیه و چین دوباره در حال انجام است. در این رابطه نمی‌توان از پیشینه تاریخی روابط ایران و بحرین غافل شد. روابط ایران و بحرین به دوران‌های قبل از انقلاب اسلامی ایران بازمی‌گردد. بحرین که در دهه‌های 1950 و 1960 تحت حمایت بریتانیا بود، در سال 1971 استقلال خود را اعلام کرد. 
بحرین در طول تاریخ بخشی از خاک کشور ایران بوده است. در طول دویست سال گذشته، بحرین با دخالت بریتانیا به تدریج از زیر نفوذ ایران خارج شد و حکومت آن در‌اختیار اقلیت سنی آل‌خلیفه قرار گرفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی روابط تهران و منامه درگیر تنش‌هایی شد.
پیش از وقوع انقلاب اسلامی، پس از چندین دهه نوسان، محمدرضا پهلوی نتیجه همه‌پرسی سازمان ملل در سال 1971 در بحرین را پذیرفت و همین موضوع منجر به اعلام استقلال این کشور از ایران شد. اگرچه روابط بین دو همسایه پس از انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 دست نخورده باقی ماند، اما همچنان تیره و تار بود و علت این تنش‌ها عمدتا به دلیل تنش‌های فزاینده بین ایران و همسایگان عرب آن به‌ویژه عربستان سعودی بود. 
در دهه‌های بعد، بحرین طی ادعاهایی بارها ایران را به دخالت در امور داخلی خود و حمایت از گروه‌های شیعی مخالف دولت متهم کرد. این تنش‌ها در دوران بهار عربی در سال 2011 به اوج خود رسید، زمانی که اعتراضات شیعیان بحرین با سرکوب شدید دولت مواجه شد و ایران نیز حمایت خود را از معترضان اعلام کرد. این مساله باعث قطع روابط دیپلماتیک بین دو کشور شد. ذکر این نکته اهمیت دارد که روابط ایران با کشورهای منطقه خلیج‌فارس همواره پیچیده و پرتنش بوده است. جنگ ایران و عراق (1988-1980) و حمایت کشورهای عربی از عراق، یکی از نمونه‌های بارز این تنش‌هاست. بحرین به عنوان یکی از کشورهای کوچک منطقه خلیج‌فارس، همواره تحت تاثیر سیاست‌های عربستان سعودی قرار داشته است. همزمان روابط بحرین و ایران تحت تاثیر تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی نیز قرار داشته و در سال‌های اخیر به دلیل حمایت ایران از شیعیان مخالف دولت بحرین، دچار تنش‌های زیادی شده است.
«امواج مدیا» طی گزارشی در این رابطه نوشت: زمانی که عربستان در سال 2016 روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع کرد، بحرین نیز به سرعت از سعودی‌ها پیروی کرد. ریاض پس از اعدام روحانی برجسته شیعه شیخ النمر که منجر به حمله به مراکز دیپلماتیک سعودی در تهران شد روابط خود را با تهران قطع کرد. منامه نیز با افزودن بر تنش، تهران را با تکیه به مواضعی ادعایی به حمایت از ناراضیان شیعه در داخل مرزهایش از طریق ارايه کمک های نظامی و سیاسی متهم کرد. در طول این دوره و پس از آن، مقامات بحرینی، بسیاری از فعالان شیعه را دستگیر کردند، احزاب شیعه را منحل و روحانی ارشد شیعه کشور، آیت‌الله عیسی قاسم را اخراج کردند. با این حال، پس از احیای روابط ایران و عربستان سعودی و با توجه به تلاش‌های روسیه و چین برای میانجیگری، بحرین نیز تمایل خود را برای عادی‌سازی روابط با ایران اعلام کرده است. این تحول می‌تواند تاثیرات مثبتی بر ثبات منطقه و بهبود روابط اقتصادی و سیاسی دو کشور داشته باشد. 
این موضوع که احیای روابط ایران و بحرین به عنوان بخشی از تحولات دیپلماتیک اخیر در منطقه خاورمیانه می‌تواند تاثیرات مثبتی بر امنیت و اقتصاد هر دو کشور داشته باشد قابل انکار نیست. با توجه به نقش کلیدی عربستان در سیاست خارجی بحرین و تلاش‌های میانجیگرایانه روسیه و چین، این روند می‌تواند به بهبود بیشتر روابط و ایجاد ثبات در منطقه منجر شود. در این مورد که چه چشم‌اندازی برای فرآیند احیا و عادی‌سازی روابط ایران و بحرین قابل تصور است پیش‌بینی این موضوع مقداری سخت به نظر می‌رسد به این دلیل که متغیرهای بسیاری در روال این عادی‌سازی تاثیرگذار است از تحولات اخیر رخ داده در منطقه گرفته و طولانی‌تر شدن جنگ غزه و کارشکنی‌های اسرايیل تا انتخابات زودهنگام ریاست‌جمهوری در ایران. اما آنچه در میان این متغیرها شاید دارای اهمیتی به مراتب بیشتر باشد شکل ارتباط ایران و عربستان است که در پی آن مسیر احیای روابط ایران و بحرین پیگیری خواهد شد. امواج مدیا در ادامه گزارش خود نوشته است: «با وجود گذشته‌ای دشوار که در روابط ایران و بحرین وجود دارد، به نظر می‌رسد تلاش‌های نزدیک‌سازی در منطقه، موجب شده تا لحن و ادبیات رهبران تهران و منامه نیز معتدل‌تر و منعطف تر شود. گفتنی است میانجیگری عراق بین ایران و عربستان سعودی، میزبانی پنج دور مذاکرات در طول سال‌های 2022-2021 که زمینه را برای توافق عادی‌سازی سال 2023 فراهم کرد، به تلاش‌ها برای ایجاد تعامل بین بحرین و ایران نیز گسترش یافت. برخی از این فعالیت‌ها در خارج از عراق انجام شد. در آگوست 2022، مصر میزبان نمایندگانی از چندین کشور منطقه بود، جایی که گفت‌وگوهای بین هیات‌های بحرین و عراق درباره از سرگیری روابط منامه با تهران داغ شد. عراق این موضوع را با همتایان بلندپایه ایرانی در میان گذاشت. در همان زمان، بغداد همچنین با رهبران معتدل اپوزیسیون بحرین در تماس بود تا آنها را برای گفت‌وگو با پادشاهی حاکم آماده کند. اخیرا نیز منامه و تهران پیام‌های مثبتی را رد و بدل کرده‌اند. منابع بلندپایه منطقه‌ای گفتند که عمان به درخواست بحرین میان دو طرف میانجیگری کرده است. با این حال، نقاط اختلاف کماکان باقی مانده و تهران برای از سرگیری روابط مردد است تا زمانی که وضعیت اپوزیسیون شیعه در این کشور بهبود یابد.
در اقدامی که به نظر می‌رسد اقدامی اعتمادساز بوده است، پادشاه بحرین در 8 آوریل به مناسبت ماه اسلامی قمری، بیش از هزار و 500 زندانی را مورد عفو قرار داد. ماه بعد، در 12 مه، شهید حسین امیر عبداللهیان، وزیر امور خارجه وقت ایران در سومین نشست گفت‌وگوی ایرانی-عربی با محوریت «همکاری و تعامل» شرکت کرد. شهید حسین امیرعبداللهیان تمایل خود را برای «ورود به مرحله جدیدی» از همکاری با کشورهای عربی خلیج‌فارس ابراز کرد و گفت: «ما از اقدام دولت بحرین در آغاز آزادی زندانیان سیاسی استقبال و آن را مثبت ارزیابی می‌کنیم. اما چند روز بعد، در سانحه‌ای هوایی وزیر خارجه کشورمان به همراه شهید سیدابراهیم ريیسی شهید شدند. در پی این سانحه، پادشاه بحرین، ولیعهد او و ريیس مجلس شورای این کشور در پیامی رسمی به ایران تسلیت گفتند. همچنین عبداللطیف بن راشد الزیانی وزیر امور خارجه در 22 مه برابر با چهارشنبه دوم خرداد ماه در مراسم تشییع ريیس‌جمهور ایران در تهران شرکت کرد. نفوذ سیاسی بحرین در منطقه به‌ طور قابل‌توجهی کمتر از عربستان سعودی است و اگرچه اختلاف منامه با تهران به مسايل دوجانبه محدود می شود، اما اصلاح روابط با ایران شامل پیچیدگی‌های متعددی است که مصالحه را به تاخیر انداخته است.
از نظر سیاسی، اصل مشکل این است که بحرین نیز مانند عراق، کشوری با اکثریت شیعه است و سابقه طولانی در روابط با ایران دارد و این امر آن را به ویژه برای تهران مهم می‌کند. بنابراین اگر به وضعیت جامعه شیعی این کشور توجه نشود، تلاش‌ها برای برقراری آشتی میان طرفین همواره با مشکلاتی روبه‌رو خواهد بود. به‌‌رغم عفو اخیر تعداد زیادی از زندانیان توسط بحرین، این ژست از نظر ایران کافی نیست. براساس گزارش جامعه ملی‌اسلامی الوفاق، اصلی‌ترین حزب مخالف شیعه غیرقانونی، بیش از 500 زندانی سیاسی در زندان‌های بحرین به‌سر می‌برند.
به ادعای ناظران، برای ایران بسیار مهم است که اپوزیسیون شیعه بحرین از طریق نمایندگی مناسب در پارلمان و دولت این کشور وارد عرصه سیاسی شود. بدون اتخاذ این گام‌ها قبل از اصلاح روابط رسمی، روابط تهران با گروه‌های اپوزیسیون بحرینی که برای حل بحران سیاسی بحرین به حمایت ایران متکی هستند، می‌تواند تاثیرگذار باشد.
تصمیم بحرین مبنی بر ممنوعیت فعالیت احزاب سیاسی میانه‌رو مانند الوفاق می‌تواند به عنوان یک اشتباه استراتژیک تلقی شود، زیرا این مقوله گروه های مخالف را به ایران نزدیک کرده و همزمان تهران را نسبت به رویکرد منامه ناخرسند می کند. بسیاری از مخالفان اکنون تهران را تنها بازیگری می‌دانند که می تواند دولت بحرین را برای بازگشت به صحنه سیاسی در داخل کشور تحت فشار قرار دهد. این امر به ویژه با توجه به عدم حمایت غرب از روند دموکراتیک در کشور عربی خلیج‌فارس به چشم می‌خورد.
یکی دیگر از موانع مهمی که تهران را از پیشروی با منامه باز می‌دارد، عادی سازی روابط بحرین با اسرايیل است. شهيد حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه وقت امضای توافقنامه ابراهیم از سوی بحرین را «خیانت آشکار» و «تهدیدی برای امنیت منطقه» خوانده بود. یک مقام ارشد عربستان در این رابطه گفته بود که حتی ریاض از تصمیم عادی‌سازی ناراضی بود و آن را عجولانه تلقی کرد و از منامه به دلیل عدم مشورت قبلی در مورد زمانبندی این اقدام انتقاد کرد. با این وجود به نظر می‌رسد که بحرین از عربستان سعودی پیروی کرده و در جست‌وجوی میانجیگری برای احیای روابط دیپلماتیک خود با تهران است. با این حال ممکن است این پیش‌بینی بیش از حد خوش‌بینانه باشد.»
 در این راستا« اعتماد» با عبدالرضا فرجی‌راد، دیپلمات پیشین و استاد ژئوپليتیک و قاسم محبعلی، مدیر کل پیشین خاورمیانه در وزارت خارجه گفت‌وگو کرده است.