اقتصاد سیاسی افغانستان و تغییرات مخدری در دوران طالبان
افغانستان به عنوان یکی از کشورهای «کمتر توسعه‌یافته» با درآمد پایین سرانه شناخته می‌شود. این کشور 41 میلیون نفری، براساس شاخص تولید ناخالص داخلی در رتبه 124 جهان و با درنظر گرفتن معیار قدرت خرید در رتبه 102 جهان قرار دارد. تا پیش از آگوست 2021 میزان تولید ناخالص داخلی افغانستان 14.58 میلیارد دلار برآورد شده است. براساس آمار منتشر شده از سوی سازمان ملل، نرخ بیکاری 23درصد بوده و قریب به 18 میلیون افغانستانی با مشکلاتی همچون فقر و کمبود غذا دسته و پنجه نرم می‌کنند. به گفته آقای حسن عباس، کارشناس حوزه افغانستان تا پیش از روی کارآمدن طالبان، نزدیک به 80درصد بودجه جاری دولت افغانستان از سوی دولت امریکا و کشورهای غربی تامین می‌شد. تحلیلگران معتقدند در دوران اشغال (2021-2001 میلادی)، اقتصاد افغانستان در دو دهه اخیر (به ویژه سال 2007) رشد 21درصدی را تجربه کرده و سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در حوزه مسکن صورت گرفته است.
در اقتصاد کوچک و آسیب‌پذیر افغانستان، اقتصاد غیرقانونی، به ویژه کشت، تولید و قاچاق انواع موادمخدر و محرک از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. برآوردهای اولیه حاکی از سهم 12 الی 19درصد تجارت مخدری در اقتصاد افغانستان است. در سال‌های 2024 -2023 سراج‌الدین حقانی، وزیر امور داخله افغانستان مدعی شد پس از اجرای فتوای هبت‌الله آخوندزاده، سطح کشت خشخاش در این کشور ابتدا 90درصد و امروز به صورت کامل از بین رفته است. این ادعا درحالی مطرح می‌شود که همچنان شریان کمک‌های خارجی به افغانستان از سر گرفته نشده و کشت جایگزین خشخاش نیز درنظر گرفته نشده است.
موسسه هم‌اندیشی جهانی راه برتر (کادراس) با همکاری پژوهشکده مطالعات پیشرفته خاورمیانه، با برگزاری نشستی تخصصی با عنوان «بررسی اقتصاد سیاسی افغانستان و تغییرات مخدری در دوران طالبان»، به بررسی این مساله پرداخت. سخنرانان و صاحب‌نظران این نشست «دکتر سید عسکر موسوی» استاد مهمان در دانشگاه علامه طباطبایی، «امین پرتو» پژوهشگر مهمان پژوهشکده مطالعات خاورمیانه، «ویدا یاقوتی» دبیر گروه افپاک پژوهشکده مطالعات خاورمیانه و «سعادت شریفی‌پور» کارشناس مسائل شبه قاره بودند که به بحث و تبادل‌نظر حول این موضوع پرداختند.
سید عسکر موسوی با اشاره به تاثیر جنگ‌های نیابتی بر اقتصاد افغانستان در 50 سال اخیر بیان داشت که این جنگ‌های نیابتی علاوه بر فرهنگ و سیاست، بر اقتصاد افغانستان نیز تاثیر گذاشته و پدید آمدن اقتصاد مخدری در این کشور یکی از پیامدهای آن است. وی تبدیل شدن اقتصاد مخدری به یکی از بخش‌های محوری اقتصاد این کشور را یادگاری دانست که امریکا در این کشور بنا نهاد، چراکه علاوه بر افغانستان، در بازه سال‌های 1960-1950، در برخی کشورهای جنوب شرق آسیا همچون تایلند نیز هروئین کشت و این محصولات توسط امریکایی‌ها در بازارهای جهانی عرضه شده است، لذا با این توضیح، موسوی معتقد است که مخدری شدن اقتصاد افغانستان ربطی به طالبان نداشته است. وی در انتها نیز با اشاره به دوره جمهوریت بیان داشت که هفت کارتل بزرگ موادمخدر در آن زمان در افغانستان وجود داشت که در بخش‌های مهم دولت و حکومت نیز حاضر بودند.
ویدا یاقوتی در این نشست با اشاره به دستاوردهای اقتصادی نظام جمهوری تا آگوست 2021 بیان داشت که با روی کار آمدن طالبان، بسیاری از آنها تحت تاثیر قرار گرفت و از فردای سقوط کابل، افغانستان دچار بحران‌های فزاینده شد. وی گفت که البته نباید همه مشکلات امروز افغانستان را مرتبط با طالبان بدانیم و وضعیت فعلی محصول دهه‌ها جنگ و بی‌ثباتی در این کشور است. این پژوهشگر حوزه افغانستان عنوان داشت که امروزه اقتصاد غیررسمی جای خود را به اقتصاد رسمی در افغانستان داده است. وی در انتها با اشاره به تغییر اقتصاد مخدری افغانستان از مواد سنتی به صنعتی اشاره داشت که امروزه اقتصاد غیررسمی افغانستان تکیه زیادی بر تولید مت آمفتامین یا شیشه داشته و برخلاف گذشته که مواد سنتی در این کشور کشت می‌شد، امروز مواد صنعتی در این کشور تولید می‌شود.
امین پرتو در این نشست با اشاره به نوع نگاه طالبان به موضوع مواد مخدر، عنوان داشت که طالبان از دیرباز با تاجرانی همچون حاج بشیر نوروزی که سال‌ها در تجارت مواد مخدر فعال بوده و سابقه حضور در زندان‌های امریکا را نیز داشته‌اند، در ارتباط بودند. اما در دوره جدید با توجه به وجود آمدن الزامات زمانه، طالبان سعی کرده مبارزه جدی‌تر و رویکرد سختگیرانه‌تری نسبت به مواد مخدر داشته باشد. وی اشاره داشت که طالبان را باید با خود و نه کشورهای دیگر مقایسه کنیم و به نظر می‌رسد که عقلانیت اقتصادی طالبان امروز، نسبت به طالبان اول تغییر کرده باشد. وی عنوان داشت که در شرایط فعلی، اقتصاد اولویت طالبان نیست، بلکه اولویت اصلی طالبان حفظ امنیت و بقاست.
سعادت شریفی‌پور، بخش عمده اقتصاد افغانستان را مرتبط با تولیدات کشاورزی دانست و عنوان کرد که به دلیل سنتی بودن کشت و باغداری در این کشور و عدم فرآوری محصولات، درآمد چندانی از این مساله برای افغانستان حاصل نمی‌شود. وی همچنین وضعیت صنعت را در این کشور بسیار ضعیف و ابتدایی دانست. شریفی‌پور در انتها با اشاره به رشد تولید و پخت و پز مواد مخدر صنعتی همچون شیشه در سه سال گذشته در افغانستان عنوان داشت که این مواد از طریق کریدورها وارد ایران شده است، ولی مواد اولیه آنها برای افغانستان نیست و این کشور واردکننده این مواد اولیه بوده است. وی عنوان داشت که تسهیل و هماهنگ‌کننده ورود این مواد اولیه به افغانستان طالبان است، چراکه در سه سال گذشته، قدرت در این کشور دراختیار این گروه بوده است.