سارا معصومي / دوحه، تهران، مسقط، آنكارا و بيروت. ديپلماسي منطقه‌اي فراگيري با حضور بازيگران غيرمنطقه‌اي كه در شش سال گذشته در تعميق بحران‌هاي منطقه‌اي نقش داشته‌اند، براي پايان دادن به پرونده سياسي – امنيتي سوريه شكل گرفته است. پرونده سوريه در كشورهاي مختلف منطقه دست به دست مي‌شود. نخستين ايستگاه آن در دو هفته اخير، دوحه بود و در ديدار سه جانبه وزراي امور خارجه امريكا، روسيه و عربستان. دومين اتفاق در تهران رخ داد با حضور نماينده ويژه ولاديمير پوتين در امور خاورميانه و وليد معلم، وزير امور خارجه سوريه. سومين تكه از پازل در مسقط با سفر بي‌سابقه وزير امور خارجه سوريه به يك كشور عربي منطقه‌اي در چهار سال گذشته تكميل شد و چهارمين تكه را هم بايد در سفر اين هفته محمد جواد ظريف، وزير امور خارجه كشورمان به تركيه و لبنان جست‌وجو كنيم. در اين ميان گمانه‌زني‌هايي نيز در خصوص احتمال ديدار وزراي امور خارجه ايران و عربستان در سوريه به گوش مي‌رسد كه تا لحظه تنظيم اين خبر يك منبع آگاه در وزارت امور خارجه ذات شكل‌گيري چنين سفري را تاييد نكرده و آن را بيشتر بازي رسانه‌اي روس‌ها مي‌داند. تعدد بازيگران در بحران مطول سوريه كه قريب به پنج سال از عمر آن مي‌گذرد، رسيدن به اجماعي سياسي در خصوص نتيجه اين پرونده را هم گرفتار پيچ و خم‌هاي رضايت گرفتن از تمام بازيگران منطقه‌اي و غيرمنطقه‌اي كرده است. علاوه بر كشورهاي اهل سنت منطقه كه سال‌ها مترصد فرصتي براي انتقام گرفتن از بشار اسد به دليل ايستادن در محور مقاومت بودند، كشورهايي چون تركيه هم در اين چند سال به صف مخالفان رييس‌جمهور سوريه پيوستند تا شايد محور ايران، حزب‌الله لبنان، حماس و سوريه را از ميان بردارند. بيش از چهار سال از روزهاي تقسيم كشورهاي منطقه به مدافع و مخالف بشار مي‌گذرد و امروز هم رييس‌جمهور سوريه در پايتخت حضور دارد و هم داعش بر منطقه از سوريه تا عراق سيطره پيدا كرده است. پس از توافق هسته‌اي ميان ايران و 1+5، دستگاه ديپلماسي كشورمان ديپلماسي پويايي را براي نزديك‌تر كردن ديدگاه‌هاي موجود در پرونده سوريه به هم و حل سياسي اين بحران در پيش گرفته است. هراندازه كه نخستين سفر منطقه‌اي ظريف به قطر، كويت و عراق رنگ و بوي تلاش براي اقناع كشورهاي عربي در خصوص توافق هسته‌اي با 1+5 داشت، سفر اين هفته وي به تركيه و لبنان بيشتر رنگ و بوي رايزني در خصوص سوريه را به خود گرفته است. همزمان برخي رسانه‌هاي عربي هم از وساطت ميان ايران و عربستان توسط مسقط يا مسكو خبر مي‌دهند. يك روز خبر مي‌رسد كه مقام‌هاي ايران و عربستان در پايتخت عمان با هم ديدار خواهند كرد و روز ديگر با استناد به جمله نماينده پوتين در تهران در اين خصوص كه به زودي ظريف را در مسكو مي‌بينيم خبر مي‌آيد كه قرار است اين بار مسكو نقش ميانجي ميان تهران و رياض را در روزهاي تنش سياسي ميان دو رقيب منطقه‌اي بازي كند. روس‌ها در دو سال گذشته با وجود فراز و نشيب‌ها در رابطه با امريكا و اروپا در خصوص پرونده اوكراين و سوريه در مذاكرات هسته‌اي با ايران كنار پنج كشور ديگر ايستادند و امروز با به نتيجه رسيدن اين مذاكرات به نظر مي‌رسد كه كرملين عزم خود را براي به كرسي نشاندن حرف خويش در پرونده سوريه هم جزم كرده است. پرونده‌اي كه طولاني‌تر شدن آن منافع امنيتي كشورهاي غيرعضو منطقه خاورميانه را بيش از كشورهاي عضو تهديد مي‌كند. داعش، پديده‌اي كه براي مبارزه با بشار اسد از سوي برخي قدرت‌هاي فرامنطقه‌اي و منطقه‌اي شكل گرفت، امروز درست مانند القاعده ديروز به تير به خودي بدل شده است و همان مدافعان عرب و غيرعرب ديروز اين پديده، بيش از سايرين از بال و پر گرفتن بيشتر آن در منطقه واهمه دارند. در اين ميان به نظر مي‌رسد كه محمد جواد ظريف پس از ديدار با وزير امور خارجه سوريه در تهران و همچنين رايزني‌هاي نماينده ويژه پوتين در امور خاورميانه در پايتخت ايران با پرونده سوريه به دست به تركيه مي‌رود تا با همتاي ترك خود هم در خصوص طرح چهار ماده‌اي ايران براي خروج پرونده سوريه از بن‌بست بحث و رايزني كند. حسن روحاني، رييس‌جمهور ايران همزمان با حضور وزير امور خارجه سوريه در تهران با همتاي ترك خود رايزني تلفني در خصوص رواج افراطي‌گري در منطقه و بال و پر گرفتن تروريست‌ها داشت. روحاني در اين گفت‌وگوي چند دقيقه‌اي با رجب طيب اردوغان تاكيد كرد كه ايران و تركيه بايد به طرحي مشترك و راه‌حل عملي براي ريشه‌كن كردن تروريسم در منطقه دست يابند. نخستين سفر وليد معلم به يك كشور عربي در چهار سال گذشته در رسانه‌هايي چون رويترز و آسوشيتدپرس بازتاب بسياري يافته است. در شرايطي كه دولت‌هاي كشورهاي عربي منطقه در عيان اعلام مي‌كنند كه جايي براي بشار در عرصه سياسي سوريه باقي نمانده است، وزير امور خارجه دولت بشار به مسقط مي‌رود و ديدار وي با سلطان قابوس كه كشورش عضو شوراي همكاري خليج فارس است، سر و صدايي در رياض به راه نمي‌اندازد. اين سكوت نشان از رضايت رياض به رايزني‌هاي در حال شكل‌گيري در منطقه در خصوص پايان دادن به پرونده سوريه دارد. بحران چندلايه در سوريه با ديدار ساده وليد معلم و سلطان قابوس قابل حل و فصل نيست، اما به نظر مي‌رسد فعل حرام مذاكره با دولت بشار از سوي دولتمردان كشورهاي عربي عضو منطقه به فعلي مكروه بدل شده است. در شرايطي كه در پرونده هسته‌اي ايران پس از 12سال مذاكره اين ديپلماسي بود كه به تولد توافق هسته‌اي ميان ايران و 1+5 منجر شد، به نظر مي‌رسد كه در پرونده سوريه هنوز تا به نتيجه رسيدن ميوه ديپلماسي راه بسياري در پيش باشد. رويترز در اين خصوص مي‌نويسد: با توجه به حصول توافق هسته‌اي ميان ايران و 1+5 در ماه جولاي و با عطف به اينكه شبه ظاميان خطرناك در سوريه در حال پيشروي هستند به نظر مي‌رسد كه بازيگران متفاوت منطقه‌اي با نگاه‌هاي متنوع و مختلف به بحران سوريه به دنبال يافتن سرنخ اين كلاف سياسي و امنيتي هستند.
سفر وليد معلم به مسقط پس از سفر وي به تهران صورت گرفت و با توجه به ماهيت سياسي ميانجي‌گرايانه مسقط در پرونده‌هاي منطقه‌اي به نظر مي‌رسد كه مي‌توان ديدار معلم با قابوس را به فال نيكي به سود ديپلماسي تعبير كرد. رويترز در اين خصوص مي‌نويسد: رفتن به تهران و سپس سفر مستقيم به مسقط از اهميت فوق‌العاده‌اي براي تحليل اتفاق‌هايي كه در حال شكل‌گيري است، برخوردار است. به نظر مي‌رسد كه طرحي در تنور آماده طبخ است. ايران و امريكا مي‌توانند از طريق مسقط اختلاف‌ها و نقطه نظرهاي خود در خصوص پرونده سوريه را حل و فصل كنند. با وجود تمام اين شواهد، اوضاع شكننده در سوريه و ميزان اختلاف‌هاي 180 درجه‌اي ديدگاه‌هاي طرفين مانع از خوش‌بيني‌هاي سياسي صرف مي‌شود. حصول توافق هسته‌اي و شكل‌گيري اطميناني دست و پا شكسته ميان ايران و غرب، كورسوي اميد و فرصتي را براي پادادن به ديپلماسي در حل بحران در منطقه ايجاد كرده است اما معلوم نيست آيا تمام كشورهاي منطقه اين فرصت را به فال نيك خواهند گرفت يا خير؟ در ميانه رايزني‌هاي ايران؛ امريكا، عربستان و روسيه براي حل پرونده سوريه، كرملين نيز تغيير موضعي نرم داشته است. رسانه‌هاي روسيه اعلام كرده‌اند كه مسكو درصدد است از جريان اصلي اپوزيسيون در سوريه كه در چهار سال اخير مورد حمايت عرب اما غضب مسكو بوده است دعوت كند تا با سفري در هفته جاري به روسيه با وزير امور خارجه كشور ميزبان ديدار و رايزني‌هايي داشته باشند. ائتلاف ملي سوريه نشست‌هاي ماه ژانويه و آوريل در مسكو را بايكوت كرده و در آن شركت نكرده بود. گفته مي‌شود كه روسيه قصد دارد از ائتلاف ملي بخواهد در نشست آتي در اين كشور براي گفت‌وگوهاي داخلي ميان معارضان و دولت رسمي در سوريه دعوت كند. امروز در پرونده سوريه چه بازيگران منطقه‌اي و چه نيروهاي دخيل غيرمنطقه‌اي مي‌دانند كه بايد كاري براي اين پرونده انجام داد اما چند و چون نزديك كردن ديدگاه‌ها را كسي نمي‌داند.
مسكو يا مسقط؟
ايران، روسيه، عربستان، امريكا؛ شايد بتوان اين چهار كشور را مهم‌ترين مربعي خواند كه مي‌تواند با درون خود كشيدن پرونده سوريه، خروجي مثبتي پس از چهار سال بحران را براي منطقه به بار آورد؛ اما براي در كنار هم قرار گرفتن اضلاع اين مربع به ميانجي‌گري‌هايي نياز است. حكايت تهران و واشنگتن كه روايت چهار دهه خصومت‌ورزي و نزديك شدن به هم در جريان پرونده هسته‌اي است. ايران و امريكا توافقي 10 ساله را پيش‌رو دارند و هنوز ديوار بي‌اعتمادي ميان اين دو براي ورود مستقيم دو طرف به پرونده‌هاي منطقه‌اي بسيار بلند و غيرقابل عبور است. ايران و عربستان دو ضلع ديگر اين مربع هستند كه گرفتار محدوديت‌هاي ديپلماتيك به دليل رقابت‌هاي بي حد و حصر منطقه‌اي هستند. در اين ميان به نظر مي‌رسد كه تهران و رياض براي حل پرونده سوريه به ميانجي نياز دارند. ميانجي‌اي كه يا بايد مسكو باشد يا مسقط. پس از ديدار ميان لاوروف، كري و الجبير در دوحه بود كه يك ديپلمات روس در خصوص نتيجه ديدار بي‌سابقه سه وزير به خبرنگاران گفت: كري و لاوروف با مشق‌هايي در دست به پايتخت‌هاي‌شان بازگشتند. بايد در مسكو و واشنگتن در خصوص سرمشق‌هاي بعدي اين پرونده گفت‌وگو كنيم. مثلث ايران، سوريه و روسيه ظاهرا با توجه به تطويل بحران در سوريه به اين نتيجه رسيده‌اند كه مي‌توان با مخالفان منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي بشار اسد به الگويي مورد توافق دست يافت. در اين ميان سفر محمد جواد ظريف به لبنان هم مي‌تواند براي رايزني با حزب‌الله لبنان ديگر مدافع بشار اسد در چهار سال گذشته باشد. برخي رسانه‌هاي لبناني در چند روز گذشته از مذاكرات محرمانه روساي سازمان‌هاي اطلاعاتي سوريه و عربستان با ميانجيگري روسيه خبر داده‌اند.
فيروز دولت‌آبادي در گفت‌وگو با «اعتماد»:
ايران به خروج تركيه از باتلاق سوريه كمك كند
گروه ديپلماسي| محمدجواد ظريف در هفته جاري براي چندمين بار در طول دو سال گذشته به تركيه خواهد رفت و با مسوولان ترك ديدار كرده و به رايزني خواهد پرداخت. اين سفر در شرايط كنوني از اهميت بسياري برخوردار است زيرا با توجه به حضور هفته گذشته جان كري و سرگئي لاوروف، وزراي امور خارجه امريكا و روسيه در نشست وزراي امور خارجه كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج فارس و همچنين سفر منطقه‌اي وليد معلم، وزير امور خارجه سوريه به ايران و عمان، اميدها براي دستيابي به راه‌حلي سياسي براي بحران سوريه بيش از پيش شده است. در اين باره با فيروز دولت‌آبادي، سفير اسبق ايران در تركيه گفت‌وگويي داشته‌ايم كه در ادامه مي‌آيد:
روابط ايران و تركيه طي سال‌هاي گذشته و به ويژه با روي كار آمدن دولت تدبير و اميد را چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟
روابط تهران و آنكارا در شرايط كنوني نسبت به سال‌هاي پيش بسيار بهبود يافته است و دو دولت توانسته‌اند با رفت و آمدهاي متعدد با يكديگر به رايزني مستمر بپردازند و از نظرات يكديگر آگاه شوند. به عبارت ديگر، مي‌توان گفت كه بهبودهايي در روابط دوجانبه ايران و تركيه صورت گرفته و اميد داريم با انجام اين سفر، روابط دو كشور به سمت بهتر گسترش حركت كند.
اين رفت و آمدهاي متعدد چه اثراتي در روابط دو كشور داشته است؟
متاسفانه در طول دولت قبل، روابط‌مان در حوزه بين‌المللي قطع بود و سياست خارجي آنچناني نداشتيم. در چند سال اخير، مساله سوريه موجب تشديد دوري و اختلافات ايران و تركيه و افزايش فاصله‌ها شده بود اما با روي كار آمدن دولت آقاي روحاني هم شرايط براي همكاري‌هاي دو كشور افزايش يافته و هم ايران تمركزش را بر دكترين تعامل سازنده و سياست خارجي برقرار ساخته است. در طول دو سال قبل، هرچند كه تمركز آقاي ظريف و وزارت امور خارجه بر مساله هسته‌اي بوده اما هم‌اينك دستيابي به توافق هسته‌اي، شرايط براي انجام گفت‌وگوها و تعامل با همسايگان مهياست.
فكر مي‌كنيد انجام اين سفر در شرايط كنوني داراي چه اهميتي است؟
اين سفر، سفر مهمي است و وضعيت داخلي تركيه و شرايط منطقه‌اي انجام اين سفر و رايزني‌هاي بيشتر را از اهميت بخصوصي برخوردار كرده است. حزب حاكم در تركيه، در انتخابات مجلس نتوانست نتايج مطلوبي را به دست آورد و از سويي، با تغيير مشي در سياست خارجي اين كشور روبرو هستيم. هم‌اينك روابط تركيه و داعش، مانند قبل نيست و تخريب شده و تحركات نظامي اين كشور براي مبارزه با تروريسم را شاهد هستيم. از طرفي، با دستيابي به توافق هسته‌اي، شرايط گسترش روابط دوجانبه ميان تهران و آنكارا بيش از پيش شده است. بنابراين مي‌توان گفت كه انتظار مي‌رود تا در اين سفر هم در خصوص مسائل روابط دوجانبه و هم مسائل منطقه‌اي و از جمله سوريه رايزني‌هاي ميان دو كشور صورت گيرد.
يكي از مهم‌ترين مسائل مورد اختلاف ايران و تركيه در سال‌هاي اخير، مساله سوريه بوده است. در هفته‌هاي اخير نيز شاهد رايزني‌هاي بسياري براي حل بحران سوريه بوده‌ايم. سفر آقاي ظريف به تركيه و رايزني با مقامات اين كشور چه ميزان به حل اين بحران كمك خواهد كرد؟
مهم‌ترين مساله سوريه، مواضع تركيه در اين باره است و اگر اين مواضع، اصلاح شود و جلوي كمك‌ها را به داعش ببندد و در سوريه دخالت نظامي نكند، مي‌توان انتظار داشت كه بحران سوريه نيز در كوتاه‌مدت حل شود. جمهوري اسلامي ايران در سال‌هاي اخير در مقابل راه‌حل نظامي كه در سوريه در حال انجام است، به راهكار سياسي براي حل اين بحران معتقد بوده و تاكيد كرده است كه گفت‌وگوهاي سوري- سوري را راه‌حل بحران اين كشور مي‌داند. ايران بايد كمك كند كه تركيه از مواضع پيشين خود دست بكشد و كمك كنيم تا اين كشور از باتلاق سوريه خارج شود. پنج سال است كه تركيه در باتلاق سوريه فرورفته و آثار آن را نيز بر مسائل داخلي اين كشور شاهد هستيم. ايران هرچقدر كمك كند تا تركيه از اين باتلاق خارج شود و از حمايت تروريست‌ها دست بكشد و به راه‌حلي سياسي مبتني بر مشاركت مخالفان غيرمسلح در حاكميت سياسي سوريه كمك كند، شرايط مطلوبي هم براي تركيه و هم براي منطقه ايجاد خواهد شد و مي‌توان انتظار حل بحران سوريه و بالطبع حل بحران عراق را داشت.
يكي از مسائل مورد رايزني ميان ايران و تركيه، توافق هسته‌اي خواهد بود. موضع تركيه نسبت به توافق هسته‌اي چگونه بوده است؟ فكر مي‌كنيد با توافق هسته‌اي، شرايط براي همكاري‌هاي دوجانبه به چه ميزان فراهم خواهد شد؟
ما نبايد از حقيقتي غافل بشويم و آن، اينكه وقتي ما درگير بحران هسته‌اي با دنيا هستيم، كشورهاي همسايه نگران خواهند بود و اين نگراني طبيعي است زيرا با وجود اين بحران، اگر شرايط به سمت جنگ و حملات نظامي برود، كل منطقه نابود خواهد شد و اگر شرايط نيز به سمت تشديد بحران حركت كند، اركان همكاري‌هاي منطقه‌اي ثباتش از بين مي‌رود. در مجموع، مي‌خواهم بگويم كه با وجود بحران، فشارها براي عدم همكاري و ايجاد محدوديت نسبت به قبل بر همسايگان نيز بيشتر مي‌شود و در اين فضا، همسايگان كساني هستند كه بيشترين ضرر را خواهند كرد. به نظر من، ترك‌ها پيش از توافق هسته‌اي بيشترين همكاري را با ايران در ميان كشورهاي منطقه داشته‌اند و از سويي، علاقه‌مند به حل بحران هسته‌اي ايران بودند و البته دوست داشتند كه سازوكار حل اين بحران هم باشند و اگر در اين قالب بودند، بيشتر هم خوشحال مي‌شدند. مردم تركيه نيز از توافق هسته‌اي خوشحال هستند زيرا شرايط براي همكاري‌هاي دو كشور و دو ملت بيشتر فراهم مي‌شود. ايران بايد كمك كند كه خروج تركيه از باتلاق سوريه، توام با بحران براي اين كشور نباشد و بتواند از آن خارج شود.