روزنامه اعتماد پنج روايت از مواضع رسانه‌اي رييس دولت چهاردهم را بررسي كرد
پيام پزشكيان به جهان
احسان پناه‌بر
پس از هفت هفته، مسعود پزشكيان، رييس‌جمهور ايران، در نخستين نشست خبري خود با حضور نزديك به 300 روزنامه‌نگار ايراني و خارجي تلاش كرد رويكرد دستگاه ديپلماسي دولتش را در ارتباط با جهان تعامل‌گرايانه نشان دهد. رييس‌جمهوري ايران اذعان كرد ايران آمادگي دارد تا مذاكرات با غرب را ازسر بگيرد و اين امر را به احترام طرف و حسن‌نيت بازيگران غربي نسبت به حقوق ايران منوط دانست. مواضع پزشكيان در شرايطي در رسانه‌هاي جهاني بازتاب يافت كه منطقه به دليل ادامه جنگ اسراييل در غزه و همچنين پاسخ احتمالي ايران به ترور اسماعيل هنيه، رهبر فقيد سياسي حماس ازسوي اسراييل، در شرايط ملتهبي قرار دارد. ازسوي ديگر، شكاف و اختلاف ميان تهران و غرب بر سر ادعاي مقامات اروپايي و امريكايي درباره ارسال موشك‌هاي بالستيك كوتاه‌برد ايران به روسيه به بالاترين حد خود در سال‌هاي اخير رسيده است. ناظران بر آنند در چنين شرايطي، پزشكيان براي تحقق وعده‌هايش راه دشواري در پيش دارد. به‌طور كلي، مي‌توان محور اظهارات پزشكيان در نشست خبري‌اش را تعامل با غرب به‌طور كلي و ايالات‌متحده به شكل خاص، رفع تحريم‌ها و همچنين حل مساله اف‌اي‌تي‌اف، برنامه موشكي ايران و مساله همكاري تسليحاتي ايران با روسيه و انصارالله، توافق راهبردي با چين و مساله همكاري با كشورهاي منطقه خلاصه كرد.
1- علي واعظ: پزشكيان اراده لازم براي آغاز رايزني‌ها با غرب را دارد
دستيابي ايران به نوعي تعامل عزتمندانه با غرب در دولت‌هاي اخير همواره مطرح بوده است. اما به نظر مي‌رسد در دولت پزشكيان، اين امر در اولويت برنامه سياست خارجي دولت چهاردهم قرار دارد. پس از خروج ايالات‌متحده از برجام در سال 2018، همواره رويكرد تهران بر آن بوده كه به شكل گام به گام و متناسب به شرايط به بدعهدي ايالات‌متحده و تروييكاي اروپايي پاسخ دهد، از همين رو مي‌توان گفت تهران هرگز از اين توافق خارج نشده اما دامنه تعهداتش را محدود كرده است. همين امر اكنون دست پزشكيان را براي ازسر‌گيري گفت‌وگوها بر سر توافق هسته‌اي باز گذاشته است. رييس‌جمهور ايران روز دوشنبه تاكيد كرد كه تهران نمي‌خواهد اورانيوم را در سطوح نزديك به آستانه گريز هسته‌اي غني‌سازي كند، اما به دليل خروج ايالات‌متحده از توافق هسته‌اي با قدرت‌هاي جهاني، مجبور به افزايش نرخ غني‌سازي اورانيوم شده است. پاسخ مسعود پزشكيان به پرسش آسوشيتدپرس وعده‌هايش در مبارزات انتخاباتي مبني بر تلاش جهت لغو تحريم‌هاي بين‌المللي عليه جمهوري اسلامي را يادآوري كرد. با اين حال، هنوز مشخص نيست كه پزشكيان چقدر فضاي مذاكره خواهد داشت و سال آينده چه كساني وارد كاخ سفيد مي‌شوند.
علي واعظ، مدير پروژه ايران در گروه بين‌المللي بحران در تحليلي در نشريه فارن پالسي معتقد است چندين عنصر مي‌تواند به پيش بيني مسير آينده تعامل هسته‌اي ايران با غرب كمك كند. اولي مربوط به ماهيت سياست در ايران است. واعظ معتقد است روساي جمهور در ايران بايد با تعامل با ديگر نهادها همچون شوراي عالي امنيت ملي و مجلس شوراي اسلامي براي از سرگيري مذاكرات با امريكا گام برداشته و برنامه‌ريزي كنند.
به عقيده مدير پروژه ايران در گروه بين‌المللي بحران، مباني كلي تعامل با غرب در ايران تغيير نكرده است و دكترين ايران همچنان حول محور مقابله با اشغالگري امريكا تعريف شده است. واعظ در ادامه نوشت كه البته رييس‌جمهور ايران اين اراده را دارد در چارچوب دكترين كلي تعريف شده براي تعامل با غرب به سمت مذاكره حركت كند. اين امر در دولت‌هاي پيشين نيز ديده شدو در دولت حسن روحاني به امضاي توافق تاريخي برجام منجر گشت. از نگاه علي واعظ، اگرچه راهبرد كلي مشخص است، اما هر رييس‌جمهوري در ايران تا حدي در اجراي تاكتيك‌هاي خود آزاد است و رويكردهاي به‌خصوص خود را دارد. او با اشاره به تفاوت تاكتيك‌هاي دولت روحاني و رييسي بر آن است كه تاكتيك دولت پزشكيان لزوما نمي‌تواند و نبايد كه مشابه دولت‌هاي قبل باشد. از نگاه واعظ، پزشكيان براي تعامل با غرب فرصت‌هايي دارد و درگير محدوديت‌هايي است. به نظر مي‌رسد رويكرد كلي تهران، حل و فصل پرونده هسته‌اي باشد. اين امر به مزيتي براي دولت پزشكيان بدل خواهد شد تا بتواند به وعده‌هايش جامه عمل بپوشاند. اما، در عين حال پزشكيان به محدوديت‌هايي كه ممكن است به عنوان رييس‌جمهور با آن روبه‌رو شود نيز اذعان دارد. با اين اوصاف، به نظر مي‌رسد پزشكيان قصد دارد به دور از اختلافات داخلي بر سر چندوچون مذاكرات با غرب و در تعامل با شوراي عالي امنيت ملي و مجلس شوراي اسلامي، باب مذاكره با غرب را باز كند. البته او در نشست خبري خود تاكيد كرد اين امر منوط به كنار گذاشتن قلدري ازسوي ايالات‌متحده و احترام به حقوق ملت ايران است.
از منظري ديگر، مساله مذاكرات با غرب منوط به شرايط داخلي و منطقه‌اي ايران نيز هست. در شرايط كنوني، غرب ظاهرا تمايلي براي از سرگيري رايزني‌ها ندارد. ادعاي غرب مبني بر ارسال موشك‌هاي بالستيك كوتاه‌برد ايران به روسيه تا حدي احتمال شروع مذاكرات در كوتاه‌مدت را كمرنگ كرده است. از سوي ديگر، بعيد است در دولت بايدن مذاكرات شروع شود و احتمالا دوطرف منتظر نتيجه انتخابات رياست‌جمهوري در امريكا خواهند بود. پزشكيان بر لزوم ايجاد بازار آزاد براي جذب سرمايه‌گذاري‌هاي خارجي و تقويت روابط ديپلماتيك تاكيد كرد و گفت ما ديپلماسي خارجي را براساس عزت، عقل و مصلحت پيش خواهيم برد. پس به نظر مي‌رسد مذاكره و تعامل با غرب براي رفع تحريم‌ها و حل و فصل مساله اف‌اي‌تي‌اف از اصول اصلي سياست خارجي پزشكيان باشد.
2- تريتا پارسي: برجام براي ايران و امريكا ديگر جذاب نيست
تريتا پارسي، معاون اجرايي موسسه كوئينسي از منظري ديگر به خواست ايران براي تعامل با غرب نگاه مي‌كند. او در ابتدا اين پرسش را مطرح كرده، ايران خواهان حركت در مسير ديپلماسي هست، اما آيا امريكا نيز براي قدم گذاشتن در اين مسير آمادگي دارد يا خير؟ به گفته پارسي، پزشكيان متعهد شده تا جايي كه امكان دارد زمينه را براي تعامل با امريكا هموار كند و بدين طريق از فشار تحريم‌هاي اعمالي بر اقتصاد ايران بكاهد. با اين حال، در‌حالي كه مذاكرات مستقيم ضروري است، اما گزاره‌اي كافي نمي‌باشد.به ادعاي پارسي، توافق اساسي در قلب برجام ديگر براي هيچ‌كدام از طرفين جذاب نيست، از همين رو اين دامنه اين توافق يا بايد گسترش يابد تا موضوعات غيرهسته‌اي و همچنين لغو مستمر تحريم‌هاي اوليه امريكا را شامل شود يا دو طرف بايد به ترتيبات كوچك‌تري بسنده كنند كه مساله هسته‌اي را حل نمي‌كند اما از تشديد درگيري جلوگيري مي‌كند. انتخاب پزشكيان ممكن است نشان‌دهنده آمادگي ايران براي چنين ديپلماسي باشد. حداقل، انتخاب او فرصتي را فراهم مي‌كند كه غرب عاقلانه گزينه‌هاي پيش رو را مورد بررسي قرار دهد. اينكه آيا چنين آمادگي در واشنگتن، پاريس و برلين وجود دارد يا نه، موضوع ديگري است.
3- محمد صالح، تحليلگر مسائل خاورميانه: پزشكيان سياست‌هاي منطقه‌اي سلفش را ادامه خواهد داد
پزشكيان در كنفرانس مطبوعاتي‌اش با اشاره به سفر اخير خود به عراق و اقليم كردستان، بر اهميت تقويت روابط با كشورهاي همسايه تاكيد كرد. رييس‌جمهوري خاطرنشان كردكه مي‌توان بازيگران ديگر منطقه چون با پاكستان، تركمنستان، آذربايجان، تركيه و ساير كشورهاي همسايه همكاري‌هاي مشتركي را تجربه كرد. پزشكيان به ويژه بر روابط حسنه با رياض تاكيد داشت. او درخصوص روابط تهران با رياض گفت، ايران و عربستان به عنوان ملت‌هاي برادر بايد روابط خود را گسترش دهند. او همچنين از محمد بن سلمان وليعهد سعودي براي سفر به ايران دعوت و تمايل خود را براي سفر به عربستان ابراز كرد. محمد صالح، عضو ارشد غيرمقيم در برنامه خاورميانه موسسه تحقيقات سياست خارجي در رابطه با روابط ايران و عربستان در دولت پزشكيان نوشت، سياست منطقه‌اي ايران در دوره رياست‌جمهوري مسعود پزشكيان نه تنها تغيير نمي‌كند بلكه ادامه سياست‌هاي پيشين است. پزشكيان تعهد خود به اولويت‌هاي منطقه‌اي جمهوري اسلامي ايران و حمايت از اعضاي محور مقاومت، به عنوان ابزار اصلي نفوذ منطقه‌اي‌اش را نشان داده است. از نظر صالح، رويكرد مقابله با سياست‌هاي ايالات‌متحده در منطقه همواره از اولويت‌هاي تهران بوده و هرگونه تعاملي با هر كشوري در منطقه بايد در اين چارچوب قرار گيرد. اصولا، تهران معتقد است روابطش با كشورهاي منطقه به نوع تعامل امنيتي اين كشورها با ايالات‌متحده گره خورده است، چراكه اساسا هرگونه روابط امنيتي و راهبردي ايران با بازيگران خليج‌فارس نبايد امنيت و موجوديت سرزميني و راهبردي ايران را تهديد كند. بنابراين، همان‌طور كه مشاهده شد، ميانجي عادي‌سازي روابط ميان تهران و رياض، پكن بود كه هم با رياض روابط راهبردي دارد و هم با تهران. از نظر تحليلگر موسسه تحقيقات سياست خارجي، پكن در معادلات و روابط منطقه نقش فعال‌تري يافته است، چراكه در سال‌هاي اخير خود را به عنوان بازيگري مورد اعتمادتر از واشنگتن براي بازيگران منطقه نشان داده است.
4- دانيلا لوپز، سردبير نشريه ديپلمات آبزرور: هم‌صدايي با چين آسيب‌پذيري ايران را كم‌رنگ‌تر مي‌كند
رييس دولت چهاردهم در ادامه اين ديدار در پاسخ به پرسش خبرنگار چيني درباب روابط ايران و چين، گفت: بخش عمده‌اي از روابط ما با چين، روسيه و كشورهاي همسايه است. پزشكيان افزود: كاري كه چين در رابطه با احياي روابط ما با رياض و حل مشكلات انجام داد، گام بزرگي در مسير هماهنگي منطقه است. پزشكيان با بيان اينكه توافق 25 ساله مشترك ايران و چين نياز به اجرايي شدن دارد، گفت: من به عنوان رييس‌جمهور مصمم هستم تا دلايل علت اجرايي نشدن اين توافق 25 ساله را بررسي كنم.
آن‌طور كه از اظهارات رييس‌جمهور ايران بر مي‌آيد، اجراي قرارداد راهبردي 25 ساله ايران و چين از ديگر اولويت‌هاي دولت چهاردهم است. اين امر مي‌تواند به تداوم روابط ايران و چين در ميانه تنش تهران با غرب كمك كرده، هر چند به باور ناظران اجراي اين توافق باز به تعامل با غرب و برداشته شدن تحريم‌ها منوط است. از نظر دانيلا لوپز، سردبير مجله ديپلمات آبزرور، تداوم رويكرد ايران در رابطه با چين پيامدهاي مهمي دارد كه شامل موارد ذيل است: 1- ثبات منطقه‌اي: اين روابط معياري از ثبات در منطقه خاورميانه ارايه مي‌دهد؛ منطقه‌اي كه غالبا درگير بي‌ثباتي‌هاي ژئوپليتيك است. اطمينان از تداوم روابط مستحكم بين تهران و پكن مي‌تواند نفوذ غرب در خاورميانه را متعادل كند. 2- خط حيات اقتصادي: براي ايران، تداوم روابط مستحكم با چين راه تنفسي براي رهايي از آثار منفي تحريم‌هاي بين‌المللي است. 3- پويايي منطقه‌اي: تقويت روابط چين و ايران مي‌تواند بر درگيري‌هاي جاري در سوريه و يمن و مذاكرات بر سر برنامه هسته‌اي ايران تاثير بگذارد. 4- راهبرد خاورميانه چين: براي چين، يك رابطه پايدار و همكاري با ايران با جاه‌طلبي‌هاي ابتكار كمربند و جاده (BRI) و راهبرد گسترده‌تر اين بازيگر جهت گسترش نفوذش در خاورميانه و آسياي مركزي همسو است. 5- تنوع بخشيدن به مشاركت‌ها: ايران از طريق تقويت روابط با قدرت‌هاي غيرغربي مانند چين، آسيب‌پذيري خود در برابر فشارهاي اقتصادي و انزواي ديپلماتيك تحميل شده توسط ايالات‌متحده و متحدانش را كمرنگ مي‌كند.
5- نيكيتا اسماگين، تحليلگر مسائل روسيه: برقراري توازن با غرب و روسيه چالش اصلي پزشكيان است
رييس‌جمهور ايران در پاسخ به پرسش خبرنگار روسيااليوم درباره سفر به مسكو و حضورش در اجلاس بريكس و توسعه روابط با روسيه، گفت: رابطه ما با روسيه، چين و كشورهايي كه در دوران تحريم‌ها به ما كمك كردند، با قوت ادامه خواهد داشت. رييس‌جمهور ايران تاكيد كرد: مطمئنم اگر با بريكس و كشورهاي منطقه تعامل داشته باشيم، تحريم‌هاي ظالمانه‌اي كه بر ما تحميل مي‌كنند موثر نخواهد بود. به نظر مي‌رسد فارغ از اتهامات و ادعاهاي غرب مبني بر ارسال تسليحات از ايران به روسيه، دولت پزشكيان تلاش دارد تعادل را ميان روابط شرق و غرب حفظ كند. نيكيتا اسماگين، تحليلگر مسائل روسيه در مركز روسيه-اوراسياي موسسه كارنگي معتقد است رويكرد دولت پزشكيان در ارتباط با روسيه ادامه رويكرد دولت پيشين است. اما پزشكيان كه به‌طور جدي برنامه تعامل با غرب را در سر دارد، احتمالا در روند تعامل با روسيه با چالش‌هايي مواجه خواهد شد. جنگ روسيه در اوكراين از يك‌سوو تمايل و وعده پزشكيان براي تعامل عزتمندانه با غرب به نظر به چالشي بر سر راه تعامل بيشتر تهران و مسكو خواهد بود. بزرگ‌ترين مساله
پيش روي تهران در دولت پزشكيان، احتمالا تحريم‌هاي غرب است، اما ازسوي ديگر، عدم اعتماد تهران به رويكردهاي غرب باعث شده ايران در سال‌هاي اخير نگاهش بيشتر به شرق باشد. پزشكيان به پوتين قول داد كه در ماه اكتبر، توافقنامه همكاري راهبردي بلند‌مدتي امضا شود كه سال‌هاست مورد بحث قرار گرفته است. از نظر اسماگين، وعده تعامل با غرب و همچنين امضاي توافقنامه همكاري راهبردي با مسكو در شرايط كنوني جهان در تعارض با هم قرار دارند. پس، از نظر اين تحليلگر موسسه كارنگي، بزرگ‌ترين چالش پزشكيان در سياست خارجي احتمالا حفظ نوعي تعادل ميان حفظ روابط با مسكو و غرب باشد.