سيدعلي پورطباطبايي
اين روزها حرف‌هاي زيادي درباره ورود اتوبوس‌هاي‌برقي به تهران و ديگر شهرهاي ايران زده مي‌شود. اتوبوس‌هايي كه هنوز چرخ‌هاي‌شان به آسفالت خيابان‌هاي تهران نرسيده، نقل محافل شده‌اند و حاشيه‌هاي مخصوص به خود را پديد آورده‌اند.
اين يك هوس محيط‌زيستي نيست
استفاده از اتوبوس‌برقي يك هوس محيط‌زيستي نيست بلكه تغييري ضروري براي رسيدن به چند نتيجه مهم است. نخستين دليل استفاده از اتوبوس‌هاي برقي، در نام اين وسيله حمل و نقل پيدا است. اين وسايل نقليه عمومي، سوخت متفاوتي از مشابهان ديگر خود دارند، يعني به جاي سوزاندن انواع سوخت‌هاي فسيلي مانند بنزين و گازوييل، از برق به عنوان انرژي استفاده مي‌كنند.
چنين تغيير مهمي در انرژي مصرفي اتوبوس‌هاي شهري به عنوان يكي از وسايل پر استفاده براي حمل و نقل عمومي، اثرات مستقيم و غيرمستقيم بر شهرها دارد كه مهم‌ترين اثر آن حذف آلودگي ناشي از سوخت‌هاي فسيلي است.
ماشين‌هاي سيار توليد آلودگي
براساس آخرين آمار اعلام شده از سوي معاونت حمل و نقل و ترافيك شهرداري تهران در ۱۷ مهر ۱۴۰۳، پايتخت ايران در حال حاضر ۲۰۴۷ اتوبوس «شاغل» يعني فعال در خطوط شهري دارد. همچنين تهران براساس همين منبع، ۸۰۰ دستگاه اتوبوس «متوقف جاري» دارد كه به سبب فرسودگي متوقف بوده و در صورت تعميرات جزيي، قادر به فعاليت خواهند بود.
با توجه به اينكه اكثر اتوبوس‌هاي فعال در ناوگان حمل و نقل شهري تهران، ديزلي هستند، مي‌توان سازمان اتوبوسراني تهران را «سازمان توليد و توزيع سيار آلودگي هوا» نام‌گذاري كرد، زيرا هر اتوبوس ديزلي در حالت استاندارد و در صورتي كه فرسوده نباشد، در سال نزديك به ۴۰ هزار ليتر گازوييل مصرف كرده و بيش از ۳ /۲ تن گازهاي آلاينده هوا منتشر مي‌كند. اين بدان معنا است كه اتوبوس‌هاي شاغل در خطوط اتوبوسراني تهران، در صورت استاندارد بودن، سالانه ۸۰ ميليون ليتر گازوييل مصرف كرده و ۴۶۰۰ تن گازهاي آلاينده در هوا پخش مي‌كنند.
اما گذشته از اين محاسبه ساده، ارقام بيشتري براي آلودگي هواي ناشي از اتوبوس‌هاي ديزلي در تهران مطرح است و كارشناسان معتقد هستند كه بيش از ۳۰درصد آلودگي هواي تهران توسط اتوبوس‌هاي ديزلي كه اكثرا فرسوده نيز هستند، توليد مي‌شوند. اسفند ماه ۱۴۰۰، رييس وقت سازمان محيط‌زيست كشور، علي سلاجقه در نامه‌اي خطاب به وزير وقت كشور با تاييد نقش اتوبوس‌هاي ديزلي در آلودگي هوا، گفته است: «درحال‌حاضر فناوري روز دنيا براي ناوگان حمل‌ونقل عمومي به سمت فناوري گازسوز و برقي پيش رفته است و در كلان‌شهرهاي درگير آلودگي هوا در دنيا، ناوگان ديزلي چندان استفاده‌اي ندارد و در صورت استفاده از ناوگان ديزلي، استاندارد دنيا براي اتوبوس‌هاي ديزلي، استاندارد يورو ۶ است. پيش‌نياز اصلي اين سطح از استاندارد آلايندگي، توليد و توزيع سوخت گازوييل يورو ۶ در سطح كشور است؛ موضوعي كه در شرايط فعلي امكان اجرايي‌كردن آن ميسر نيست.»
حذف كربن و نقش كليدي اتوبوس‌هاي شهري
يكي از دلايل ديگري كه حركت به سمت اتوبوس‌هاي برقي را توجيه‌پذير مي‌كند، حركت جهان به سمت حذف كربن است. در دسامبر سال ۲۰۲۳ امارات متحده عربي ميزبان كشورهاي جهان در بيست و هشتمين اجلاس تغيير اقليم سازمان ملل متحد بود. اجلاسي بحث‌برانگيز كه توافق نهايي آن پس از رايزني‌هاي بسيار اعلام شد و اگرچه از ديد فعالان محيط‌زيستي، كافي نبود اما يك هدف جديد براي همه كشورها تا سال ۲۰۵۰ ميلادي وضع كرد. براساس اين توافق همه كشورهاي امضاكننده، متعهد مي‌شوند تا استفاده از سوخت‌هاي فسيلي را «به شيوه‌اي منصفانه، منظم و عادلانه» كاهش دهند تا بتوانند با اثرات تغييرات آب و هوايي مقابله كنند و تا سال ۲۰۵۰ انتشار آلاينده‌هاي كربن را به صفر برسانند.
كشورهاي توسعه يافته به دنبال اين بودند كه حذف سوخت‌هاي فسيلي به عنوان هدف اعلام شود اما درنهايت با بحث فراوان، گذر از سوخت‌هاي فسيلي به عنوان هدف اعلام شد و كشورها متعهد شدند كه استفاده از اين سوخت‌ها را به عنوان اصلي‌ترين عامل انتشار گازهاي گلخانه‌اي كاهش دهند. وضعيت ايران در انتشار گازهاي گلخانه‌اي در حال حاضر هم فراتر از سهميه مشخص شده است و با وجود داشتن يك‌درصد جمعيت جهان، ۲درصد گازهاي گلخانه‌اي را توليد مي‌كند و اگر بخواهيم به هدف وضع شده براي همه كشورهاي جهان، يعني كاهش انتشار گازهاي گلخانه‌اي برسيم، ابتدا بايد ميزان انتشار اين گازها را به سطح تعيين شده براي هر كشور (براي ايران يك درصد جهاني) رسانده و سپس به سمت كاهش آن حركت كنيم كه يكي از راه‌هاي مهم رسيدن به اين هدف، تغيير سوخت وسايل حمل و نقل عمومي در كشور به ويژه اتوبوسها است. اين مساله جايي اهميت پيدا مي‌كند كه در آينده نزديك، كشورهاي آلوده‌كننده محيط‌زيست از سوي ساير كشورها هدف تحريم‌ها و حتي مجازات‌هاي ديگري قرار مي‌گيرند و توليدات آنها در كشورهاي ديگر با جريمه يا عدم پذيرش روبه‌رو خواهد شد.
شهري با ۱۶ هزار اتوبوس برقي
در سراسر جهان، شهرداري‌ها به دلايل مشابهي به دنبال به‌كارگيري اتوبوس‌هاي برقي هستند و هر چه بيشتر ابتكاراتي را براي تسريع در فرآيند برق‌رساني به ناوگان اتوبوسراني و رسيدن به آينده شهري سبزتر انجام مي‌دهند. يكي از شهرهايي كه از بقيه جلوتر است، در چين واقع است.
شنژن، يك كلان‌شهر مدرن واقع در جنوب چين است و صاحب اولين و بزرگ‌ترين ناوگان اتوبوس‌هاي تمام الكتريكي جهان است. شنژن قبل از سال 2010 حتي يك اتوبوس برقي نداشت چه برسد به ناوگان ۱۶۰۰۰ فروندي اتوبوس برقي. چيزي كه منجر به اين تغيير مهم در اين شهر شد، مساله‌اي مشترك ميان اكثر كلان‌شهرهاي جهان است. با قدم گذاشتن به قرن بيست و يكم، چين با نگراني‌ها و انتقادهاي عمومي در مورد بدتر شدن محيط شهري و كيفيت هوا به دليل افزايش غلظت ذرات آسيب‌رسان ريه به نام PM2.5 مواجه بود. اين افزايش در درجه اول به گسترش سنگين صنعت، افزايش وسايل نقليه شخصي در جاده‌ها و استراتژي ملي توسعه اقتصادي مبتني بر سود نسبت داده مي‌شد. در برخي شهرهاي چين، آلودگي شديد اغلب منجر به مه دود مي‌شد، وضعيتي نامطلوب از آلودگي شديد هوا كه مي‌تواند اثرات مضري بر سلامت انسان و محيط‌زيست داشته باشد. اين وضعيت سال به سال بدتر مي‌شد و دولت را مجبور به اتخاذ سياست‌هايي براي كاهش انتشار كربن شهري كرد و تبديل ناوگان اتوبوسراني به ناوگان تمام برقي، به عنوان اولين گام مهم در كاهش اثرات كربن و احياي محيط‌زيست مطرح شد.
انتخاب شنژن به عنوان پايلوت براي حمل و نقل برقي، خروجي خوبي داشته است و اكنون تمام 16000 اتوبوس حمل و نقل عمومي شهري و 22000 تاكسي صددرصد با برق كار مي‌كنند. به‌طور طبيعي شهري مي‌تواند به اين دستاوردها برسد كه توليد محصولات برقي را در خود داشته باشد و شنژن هم از اين قاعده مستثني نيست و بزرگ‌ترين توليد‌كننده خودروهاي الكتريكي، BYD در آن واقع شده است. گروه اتوبوسراني شنژن، آژانس بزرگ حمل و نقل اتوبوس در شنژن، تخمين زده است كه با تبديل كل ناوگان به برقي، سالانه 160000 تن زغال‌سنگ ذخيره مي‌شود و انتشار CO2 تا 440000 تن در سال كاهش مي‌يابد.
تهران و اتوبوس‌هاي برقي
ضرورت كاهش آلودگي هواي تهران از سال‌ها قبل بر همگان روشن شده است. براي رسيدن به شهري با هواي پاك در همه روزهاي سال، راهكارهاي مختلفي پيشنهاد شد اما اصلي‌ترين راهكاري كه همواره روي ميز بوده است، اصلاح ناوگان حمل و نقل شهري است. ناوگاني كه هم فرسوده است و هم به سبب تحريم‌هاي فناوري، از رسيدن به استانداردهاي روز محروم بوده است.
در سال‌هاي گذشته قدم‌هاي مناسبي براي كاهش آلودگي ناشي از ناوگان حمل و نقل شهري مطرح شد كه متاسفانه به دلايل مختلف به عقب برگشتند. با توجه به سهم چشمگير اتوبوسها و ميني‌بوس‌ها در آلودگي هواي تهران، به عنوان مثال هيات وزيران در تاريخ آبان ۱۳۸۲ شماره‌گذاري اتوبوسها و ميني‌بوس‌هاي ديزلي در تهران را ممنوع اعلام كرد و بعد از اين ممنوعيت بيش از 3000 دستگاه اتوبوس گازسوز توليد و به ناوگان اتوبوسراني تهران اضافه شد كه هنوز بخشي از آنها در حال كار هستند. اما متاسفانه در سال‌هاي بعد، اين مصوبه لغو شد و بعد از آن اتوبوسها و به‌ويژه بي‌آرتي‌هاي ديزلي وارد ناوگان شدند و به مرور با فرسوده شدن اين اتوبوسها، آلودگي بيشتري را موجب شدند. اتوبوس‌هاي گازسوز اما ديگر اضافه نشدند و استفاده از اتوبوس‌هاي برقي قدم ديگري براي رفع كامل آلودگي سوخت‌هاي فسيلي پيشنهاد شد. اين تغيير درحالي مهم است كه توليد گاز در كشور نيز با مشكل روبه‌رو است و استفاده از آن همچنان آلودگي‌هاي خاص خود را دارد.
شهر تهران در سال‌هاي قبل نيز شاهد استفاده از اتوبوس‌هاي برقي بود. مدل قبلي اتوبوس‌هاي برقي بدون باتري بودند و در يكي از خط‌هاي شهري تهران، شبكه برقي پيچيده‌اي براي اتوبوسها ايجاد شده بود كه فقط در همان مسير كاربرد داشت. اتوبوس‌هايي كه وارداتي بودند و استفاده از آنها مشكلات زيادي داشت.
روز يكشنبه ۱۳ تير ماه ۱۴۰۰ نخستين اتوبوس برقي داراي باتري در تهران به حركت درآمد. اين اتوبوس برقي كه شتاب نام داشت و توسط يكي از شركت‌هاي داخلي ساخته شده بود، ابتدا براي مراحل آزمايشي در مشهد به حركت درآمده بود و سپس براي حركت آزمايشي عازم خيابان‌هاي تهران شد. توليد‌كننده اين محصول معتقد است اين يك محصول كاملا بومي است و كليه مراحل طراحي آن در داخل انجام شده و يك محصول با طراحي صددرصد داخلي است. قطعات و تجهيزات اين اتوبوس بيش از ۶۰درصد داخلي‌سازي شده است و در آينده به ۸۰درصد نيز خواهد رسيد. اتوبوس برقي شتاب‌داري متوسط پيمايش ۲۵۰ كيلومتر بدون سيستم HVAC است و با استفاده از اين سيستم پيمايش آن به حدود ۲۰۰ كيلومتر مي‌رسد. انواع شيوه‌هاي شارژ شبانه، گردشي، انتهاي خط و بين خط براي اين اتوبوس پيش‌بيني شده و از سيستم شارژ پانتوگراف فوق سريع بهره مي‌برد و امكان شارژ از طريق پلاگ AC به صورت شارژ آنبرد با حدود ۸۶ كيلووات توان يا استفاده از شارژر CCS با توان ۳۰۰ كيلووات را نيز دارا است. زمان شارژ شتاب ۲۵ دقيقه توسط شارژر پانتوگرافي با توان ۶۰۰ كيلووات است.
شركت‌هاي ديگري نيز براي توليد اتوبوس برقي از سال ۱۴۰۰ فعال شدند. ايران خودرو ديزل به عنوان تامين‌كننده اصلي اتوبوس‌هاي شهري در ايران، به سمت توليد اتوبوسي با نام آتروس برقي E-Atros رفت و در دي‌ماه ۱۴۰۰ با مشخصاتي مشابه شتاب از آن رونمايي كرد. همه اين شركت‌ها بخشي از تجهيزات اتوبوس‌هاي خود را از توليدكنندگان خارجي تامين كرده و مي‌كنند كه مهم‌ترين آن، باتري است و بخش ديگري را در داخل توليد مي‌كنند. اما اينها سبب نشد تا شهرداري تهران براي استفاده از آنها وسوسه شود. شهرداري با سكان‌داري زاكاني چشم به تامين سريع‌تر ناوگان خود داشت و راه ديگري را براي رفع نيازهاي فوري تهران به تغيير ناوگان پيمود.
اتوبوس برقي چيني، در راه تهران
۲۴ مهر ۱۴۰۲ روابط عمومي شهرداري تهران از سفر عليرضا زاكاني به چين خبر داد. عبدالمطهر محمدخاني به ايسنا گفت زاكاني به دعوت رسمي شهردار پكن و با هدف شركت در اجلاس شهرداران كلان‌شهرهاي راه ابريشم صبح امروز -۲۴ مهرماه ۱۴۰۲- عازم چين مي‌شود. مطهرخاني اضافه كرد: اهداف اقتصادي و پيگيري تقويت زيرساخت‌هاي شهري نيز البته به عنوان بخش مهم ديگر سفر آقاي شهردار در نظر گرفته شده است. اما خبري از اتوبوس‌هاي برقي نبود تا اينكه ۷ آبان ۱۴۰۲ رييس كميسيون حمل و نقل شوراي شهر تهران از سفر هيات چيني تا يك ماه آينده به تهران براي نهايي شدن قرارداد اتوبوس‌هاي جديد خبر داد. جعفر تشكري هاشمي با بيان اينكه براي خريد اتوبوس‌هاي تك‌كابين و دو‌كابين گازسوز تفاهماتي صورت گرفت، گفت: هياتي از چين تا يك ماه آينده به تهران خواهند آمد تا قرارداد نهايي شود و در مورد تاكسي و موتوسيكلت برقي نيز تفاهماتي صورت گرفته و مذاكراتي براي سرمايه‌گذاري جهت ايجاد دستگاه‌هاي زباله‌سوز در تهران و ساير شهرها نيز انجام شد كه اميدواريم نتايج اين مذاكرات در چند‌ماه آينده ملموس شود. اين‌طور به نظر مي‌رسيد كه چيني‌ها در سفر زاكاني، وي را براي بازديد از دستاوردهاي خود در حوزه اتوبوس‌هاي برقي برده‌اند و همان‌جا آقاي شهردار را به خريد راضي كرده‌اند. تشكري هاشمي اطلاعات بيشتري داشت و به تعداد اتوبوسها هم اشاره كرد و گفت: ۱۰۰۰ دستگاه اتوبوس دو كابين و ۱۰۰۰ دستگاه اتوبوس تك كابين برقي به مرحله نهايي رسيده و قرارداد آن به زودي منعقد مي‌شود. چيني‌ها به تهران آمدند و رييس شوراي شهر تهران در دي‌ماه ۱۴۰۲ از سفر شهردار تهران به چين تا پايان هفته جاري براي انعقاد قرارداد خريد ۲۰۰۰دستگاه اتوبوس برقي پايتخت خبر داد. اين‌طور به نظر مي‌رسيد كه شهر تهران به زودي شاهد حضور تعداد زيادي اتوبوس برقي خواهد بود اما مانند بقيه كارهاي آقاي شهردار، خريد اتوبوس‌هاي برقي نيز از جنجال و حاشيه دور نماند.
شركت ساختماني‌اي كه اتوبوس برقي مي‌فروشد
۵ ارديبهشت ۱۴۰۳ ياشار سلطاني، فعال رسانه‌اي با انتشار متن قرارداد خريد اتوبوس‌هاي برقي، نوشت: «يكي از مهم‌ترين موضوعات در اين قرارداد اصرار بر ترك تشريفات و عجله براي امضاي قرارداد با طرف چيني است. موضوعي كه در مذاكرات رسمي شوراي شهر به صراحت به آن اشاره مي‌شود، اما شايد بزرگ‌ترين ابهام در قرارداد ۲ ميليارد يورويي عليرضا زاكاني و شهرداري تهران با طرف چيني انتخاب شركت طرف قرارداد است.» سلطاني با انتشار متن قرارداد و جزيياتي درباره قرارداد دو ميليارد‌يورويي سال گذشته شهرداري تهران با چين براي واردات اتوبوس‌هاي برقي، مطرح كرد كه طرف چيني اين قرارداد يك «شركت ساختماني» است. شركتي با مسووليت محدود در سال ۲۰۱۰ تاسيس شده و بيشتر در حوزه ساخت و ساز فعال است و تخصصي در زمينه واردات وسايل نقليه تخصصي ندارد و براساس اسناد منتشره، زيرمجموعه شركتي بزرگ‌تر است. ايراد ديگر اين قرارداد كه توسط ياشار سلطاني مطرح شد، ترك تشريفات در انعقاد قرارداد بود. وي پرسيد آيا مي‌توان به لحاظ قانوني در ايران قرارداد ۲ميليارد يورويي را با ترك تشريفات منعقد كرد؟ با اين افشاگري ياشار سلطاني، خريد اتوبوس‌هاي برقي از چين وارد حاشيه شد و ابهامات مختلفي درباره آن مطرح شد كه پاي شوراي شهر تهران را نيز كه تعدادي از اعضاي آن، از قبل دل خوشي از شهردار نداشتند، به ماجرا باز كرد. يكشنبه ۹ارديبهشت جلسه علني شوراي شهر به محل درگيري لفظي نمايندگان موافق و مخالف خريد اتوبوس‌هاي برقي تبديل شد. تعدادي از اعضاي شوراي شهر هنگام سخنراني عليرضا زاكاني، شهردار تهران، صحن علني را ترك كردند. نرجس سليماني، عضو شوراي شهر تهران كه رياست كميسيون عمران و حمل و نقل اين شورا را نيز به عهده دارد، از‌جمله منتقدين به زاكاني بود و در اين‌باره گفت: موضوع خريد واگن زاكاني از چيني‌ها مانند مثل معروف دوغ كردن دريا با يك كاسه ماست است.
زاكاني پاسخ مي‌دهد
اين انتقادها اما سبب نشد كه شهردار تهران از خريد اتوبوس‌هاي برقي منصرف شود و قرارداد خريد اين اتوبوسها علي‌رغم انتقادات متعدد ادامه يافت.
زاكاني در شهريور ۱۴۰۳ در جمع خبرنگاران گفت: اهتمام شهرداري تهران در تحول مدرن‌سازي ناوگان حمل و نقل عمومي، خريد اين اتوبوسها و نيز تاكسي‌هاي برقي با انعقاد قرارداد چيني شبهاتي را در اذهان مردم ايجاد كرد و حتي برخي انتقاداتي به اين موضوعات داشتند. اما با اين وجود عليرضا زاكاني همواره تاكيد كرده كه همه تلاش او و مجموعه مديريت شهري اين است كه مردم را در سرما و گرما از فشار كمبود وسايل نقليه عمومي نجات دهد. شهردار تهران درباره چگونگي خريد اتوبوس‌هاي برقي هم به رسانه‌ها گفت كه اين خودروها با شرايط ۲۰درصد نقد و ۸۰درصد اقساط خريداري شده است.
تهران بالاخره صاحب اتوبوس برقي مي‌شود؟
زاكاني ۱۸ مهرماه بار ديگر از نزديك بودن ورود اتوبوس‌هاي برقي خبر داد و گفت: بخشي از اتوبوس‌هاي برقي در گمرك است و در حال ورود است. عدد دقيق واردات اتوبوس‌هاي برقي در ذهنم نيست و بخشي از اتوبوسها و تراموا هم دارد وارد مي‌شود. بدين‌ترتيب به نظر مي‌رسد علي‌رغم مناقشات بسيار، تهران تا چند هفته آينده شاهد ورود اتوبوس‌هاي برقي خواهد بود. شايد براي مردمي كه از حمل و نقل عمومي در تهران استفاده مي‌كنند، فرقي نكند كه سوار اتوبوس‌هاي برقي شوند يا براي جابه‌جايي از اتوبوس‌هايي استفاده كنند كه با سوخت‌هاي فسيلي كار مي‌كنند اما براي پايتخت ايران، استفاده گسترده از اتوبوس‌هاي برقي، مزايا و محاسني دارد كه نمي‌توان به راحتي از خير آنها گذشت.