بازنده گروكشي چين و روسيه

نشست سران كشورهاي سازمان همكاري شانگهاي در روزهاي 15 و 16 اكتبر در اسلام‌آباد، پايتخت پاكستان برگزار شد. اين رويداد ديپلماتيك مهمي است كه در آن رهبران كشورهاي عضو سازمان همكاري شانگهاي گردهم آمدند تا در مورد ثبات منطقه‌اي، همكاري اقتصادي و آينده سازمان همكاري‌هاي شانگهاي در دنيايي كه به ‌طور فزاينده در حال دوقطبي شدن است، به بحث و تبادل‌نظر بپردازند. براي پاكستان، اين نشست باتوجه به بحران سياسي و اقتصادي داخلي كه اعتبار دولت را براي بازداشتن اين كشور از مشكلات كنوني زير سوال برده است، اهميت بيشتري پيدا مي‌كند. بنابراين، اجلاس موفق سازمان همكاري شانگهاي براي دولت براي تثبيت اعتبار خود و بازگرداندن وجهه خود در داخل و خارج از كشور ضروري است. در همين رابطه، عديل سلطان، پژوهشگر اوراسيا در موسسه مطالعات سياست اسلام‌آباد (IPS) به بررسي ابعاد نشست آتي سازمان همكاري شانگهاي در اسلام‌آباد پرداخته است. 
سازمان همكاري شانگهاي در ژوئن 2001 با پنج عضو شامل چين، روسيه، قزاقستان، تاجيكستان و ازبكستان در شانگهاي تاسيس شد. در سال‌هاي اخير با پيوستن جمهوري قرقيزستان، هند و پاكستان، تعداد اعضا به 9 نفر افزايش يافته است. ايران جديدترين كشور عضو سازمان همكاري شانگهاي است كه در سال 2013 به سازمان همكاري شانگهاي پيوسته است و انتظار مي‌رود بلاروس در آينده نزديك به عضويت كامل اين سازمان درآيد. منشور سازمان همكاري شانگهاي كه در نشست شوراي سران كشورها در سن‌پترزبورگ در سال 2002 امضا شد، با هدف ارتقاي همكاري اقتصادي، رسيدگي به نگراني‌هاي امنيتي، تقويت ثبات منطقه‌اي و تقويت پيوندهاي اجتماعي-فرهنگي ميان كشورهاي عضو آن تعريف شده است. 
از سوي ديگر، به نظر مي‌رسد سازمان همكاري شانگهاي فرصتي را براي روسيه و چين فراهم كرده تا نفوذ خود را در منطقه اوراسيا و ساير مناطق افزايش دهند؛ امري كه ممكن است امريكا و برخي ديگر از كشورهاي غربي آن را با منافع خود ناسازگار قلمداد كنند. سازمان همكاري شانگهاي بيش از دو دهه قدمت دارد، اما به دليل اختلافات داخلي، كه البته تاكنون تاحدي مديريت شده، پيشرفت چشمگيري در جهت ظرفيت‌سازي براي اجراي وعده داده شده خود نداشته است. دو بازيگر اصلي اين سازمان، روسيه و چين، در مورد نياز به تعريف بستري مشترك براي حفاظت و ارتقاي امنيت و منافع اقتصادي خود توافق دارند؛ به نظر مي‌رسد كه آنها با وارد كردن متحدان خود به سازمان، براي نفوذ بيشتر در سازمان همكاري شانگهاي با يكديگر رقابت مي‌كنند. درحالي كه روسيه از هند حمايت مي‌كرد، چين براي عضويت پاكستان اصرار داشت. بلاروس، يكي ديگر از متحدان نزديك روسيه نيز احتمالا عضو دايمي بعدي سازمان همكاري شانگهاي خواهد شد. بنابراين نفوذ روسيه در اين سازمان منطقه‌اي افزايش مي‌يابد. ساير عوامل تحريك‌كننده كه به‌طور بالقوه مي‌تواند فعاليت‌هاي آتي سازمان همكاري شانگهاي را تضعيف كند شامل رقابت در حال جوش بين هند و چين و همچنين هند و پاكستان است. هند همچنان از نفوذ فزاينده چين در منطقه ناراضي است. در واقع، هند از همكاري هر چه نزديك‌تر چين با پاكستان نگران است. در همين حال، هند نيز در پيمان‌هايي موازي، به سراغ ايالات متحده، رقيب بزرگ چين رفته است تا بتواند در مقابل پيوند راهبردي پكن و اسلام‌آباد بايستد. به‌طور مشابه، روابط ناآرام بين هند و پاكستان عامل تحريك‌كننده ديگري است و اين ظرفيت را دارد كه سازمان همكاري شانگهاي به عنوان بستري براي همكاري‌هاي منطقه‌اي را تضعيف كند.
نارندرا مودي، نخست وزير هند تصميم گرفته است كه شخصا در اجلاس سازمان همكاري شانگهاي در اسلام‌آباد شركت نكند و در عوض وزير امور خارجه خود، جايشانكار را به اين اجلاس اعزام كند. اين حركت ممكن است از پيش روحيه همكاري ميان اعضاي سازمان همكاري شانگهاي را كاهش داده باشد. اين نگراني وجود دارد كه اگر هند براي تعامل با پاكستان و چين از طريق سازمان همكاري شانگهاي مردد باشد، اين احتمال وجود دارد كه همگرايي منطقه‌اي كارايي‌اش را از دست بدهد.
در گذشته، انجمن آسياي جنوبي براي همكاري‌هاي منطقه‌اي (SAARC)، يك سازمان بين‌دولتي كشورهاي جنوب آسيا، به دليل امتناع هند از شركت در نشستي كه به ميزباني پاكستان تحت عنوان سارك در سال 2016 برگزار شد، نتوانست پيشرفتي داشته باشد. در نتيجه، به‌رغم ظرفيت خود، SAARC به سازماني ناكارآمد و بدون اميد به احيا تبديل شده است. در رابطه با سازمان همكاري شانگهاي، روسيه و چين ممكن است از اختلافات ديپلماتيك بين دو كشور كليدي عضو خشنود نباشند، زيرا اين امر اعتبار اين نهاد را تضعيف مي‌كند و پيام‌هاي اشتباهي را به ايالات‌متحده و ساير كشورها مخابره مي‌كند. با اين حال، آنها اجازه نمي‌دهند سازمان همكاري شانگهاي به قرباني ديگر رقابت هند و پاكستان تبديل شود. سازمان همكاري شانگهاي بعد از جنگ جاري روسيه و اوكراين اهميت بيشتري پيدا كرده است، زيرا اولي مسكو مي‌تواند از اين نهاد به عنوان بستري براي نشان دادن اينكه در منطقه منزوي نيست، استفاده كند. همچنين به روسيه كمك مي‌كند تا به جهان خارج پيام دهد كه كشورهاي عضو سازمان همكاري شانگهاي مايل به همكاري با يكديگر براي ايجاد ثبات در منطقه هستند. براي پاكستان، ميزباني نشست سازمان همكاري شانگهاي در اين مقطع حساس باتوجه به چالش‌هاي داخلي و اقتصادي فزاينده اين كشور، اهميت بيشتري دارد. دولت كه در پي انتخابات بحث‌برانگيز برگزار شده در اوايل سال جاري در تلاش براي تثبيت مشروعيت خود است، احتمالا از اين فرصت براي احياي اعتبار و وجهه خود در ميان مردم و ناظران بين‌المللي استفاده خواهد كرد. همچنين فرصتي براي رهبري كشور خواهد بود تا پيوندهاي اقتصادي ايجاد كند و منابع جايگزين را براي كمك به كاهش چالش‌هاي اقتصادي رو به رشد پاكستان كشف كند.
در سال‌هاي اخير، پاكستان از ديدگاه ژئواكونوميك خود حمايت كرده است: هدف آن ايجاد كريدورهاي تجاري از طريق آسياي مركزي و ديگر مناطق همسايه است. نشست سازمان همكاري شانگهاي ممكن است فرصتي براي پاكستان باشد تا چشم‌انداز ژئواكونوميك خود را بازتعريف كند مشروط به اينكه قادر باشد ثبات سياسي در كشور را ايجاد، بر مشكلات اقتصادي داخلي خود فائق‌ آيد. سازمان همكاري شانگهاي به دليل عوامل متعددي ازجمله رقابت‌هاي سياسي بين كشورهاي عضو، تداوم بي‌ثباتي در منطقه، نفوذ بيش از حد قدرت‌هاي فرامنطقه‌اي كه تصميم‌گيري مستقل را براي برخي اعضا دشوار مي‌كند و عوامل نادرست از زمان آغاز به كار پيشرفت كمي داشته است. انتظار مي‌رود كه سازمان همكاري شانگهاي بتواند بلوك امنيتي رقيبي براي اتحادهاي امنيتي به رهبري ايالات‌متحده باشد. با اين حال، اگر روسيه و چين بتوانند رهبري خود را با ايجاد فضاي همكاري بين كشورهاي عضو و ايجاد انگيزه براي تلاش‌هاي منطقه‌اي در يكپارچگي اقتصادي نشان دهند، مي‌تواند كشورهاي بيشتري را جذب كند و سازمان همكاري شانگهاي درنهايت مي‌تواند به عنوان بستري معتبر براي همكاري منطقه‌اي ظاهر شود.