سه روز پس از عمليات موشكي ايران عليه اسراييل، عباس عراقچي، وزير خارجه ايران ماراتن ديپلماتيك خود را آغاز كرد و طي دو هفته به 9 كشور منطقه سفر كرد: لبنان، سوريه، عراق، عربستان‌سعودي، قطر، عمان، اردن، مصر و تركيه.
اما اين سفرها چه اهدافي داشت و آيا مي‌تواند كمكي به حل تنش‌ها در منطقه بكند؟ و به طور مشخص، اهميت سفر عراقچي به مصر چيست و چشم‌انداز احياي روابط تهران و قاهره چگونه است؟
اعلام حمايت از مقاومت در بحبوحه جنگ سرنوشت‌ساز در لبنان
اينكه بيروت، مقصد نخست ماراتن ديپلماتيك عراقچي سه روز بعد از عمليات موشكي ايران عليه اسراييل و يك هفته بعد از ترور سيدحسن نصرالله دبيركل حزب‌الله لبنان بود، معنايش اين بود كه ايران خواسته اين پيام را به متحدان خود در محور مقاومت به ويژه در لبنان بدهد كه برخلاف برخي تبليغات، ايران آنها را تنها نگذاشته و همچنان در كنارشان خواهد بود و نبرد كنوني در لبنان را نبرد خود مي‌داند.
اسراييل به ويژه طي يك ماهه اخير ضرباتي را به حزب‌الله لبنان وارد كرده است. اين رژيم هم به دنبال تضعيف حزب‌الله و تغيير معادله امنيتي با لبنان است و هم از رهگذر تضعيف حزب‌الله به عنوان موثرترين و متشكل‌ترين نيروي عملياتي محور مقاومت، اين محور را در كل منطقه تضعيف كند و در ادامه پروژه‌اش براي تغيير نظم منطقه‌اي، به سمت رويارويي با ديگر اضلاع محور مقاومت در منطقه برود.
از اين رو براي اسراييل، موفقيت در جبهه لبنان بسيار حياتي و سرنوشت‌ساز است. در اين ميان ايران كه هدايت‌گر محور مقاومت است مي‌داند كه بايد اسراييل را در اين جبهه محدود كند و نگذارد پيروز از آن بيرون بيايد. راهبرد ايران و متحدش حزب‌الله لبنان، به فرسايش كشاندن نبرد كنوني در لبنان است. بر اين اساس حزب‌الله با توان باقيمانده خود همچنان تلاش دارد تا به صورت تدريجي ضربات خود به عمق مناطق تحت كنترل رژيم اسراييل را بيشتر كند و نگذارد اسراييل، دستاوردهاي تاكتيكي اخير خود در ضربه زدن به گروه‌هاي مقاومت را به دستاوردهاي راهبردي يعني بازگردادندن امنيت و احياي قدرت بازدارندگي خود تبديل كند. بنابراين براي هر دو سوي اين نبرد، جبهه لبنان، حياتي و سرنوشت‌ساز است.
هشدار به كشورهاي عربي منطقه
سفر عراقچي به كشورهاي منطقه در ميانه بحث‌ها درباره احتمال اقدام اسراييل عليه ايران پس از حمله موشكي روز دهم مهر ماه انجام گرفته است. از آنجا كه اين احتمال مطرح بوده كه اسراييل در اقدام احتمالي‌اش عليه ايران از آسمان كشورهاي منطقه استفاده كند، يكي از اهداف سفر عراقچي، هشدار ايران به اين كشورها نسبت به عواقب همراهي و همكاري غيرمستقيم اين كشورها با هرگونه اقدام اسراييل عليه ايران بود. از نظر ايران، اين همراهي نوعي اقدام خصمانه است و مي‌تواند اين كشورها را به اهداف مشروع براي اقدام تلافي‌جويانه ايران تبديل كند. به نظر مي‌رسد كشورهاي عربي بعد از يك دهه تجربه تلخ رويارويي غيرمستقيم با ايران و بعد از بازسازي روابط خود با ايران، اين هشدار را جدي مي‌گيرند و خود را از هرگونه تنش با ايران دور مي‌كنند.
تلاش براي ترغيب كشورهاي عربي براي نقش‌آفريني در ارايه ابتكار سياسي
بيشتر كشورهاي عربي در منطقه، در تنش اخير ميان ايران و اسراييل، رويكرد محتاطانه و بي‌طرفانه‌اي را پيش گرفته‌اند. آنها ترجيح مي‌دهند در بحران پيش آمده، ناظر باشند و تبعات منفي آن متوجه منافع و امنيت آنها نشود. از سوي ديگر اين كشورها در عين حال اميدوارند كه اين تنش برنده تمام عيار نداشته باشد؛ چراكه دست برتر پيدا كردن ايران يا اسراييل را چندان به نفع خود نمي‌دانند و ترجيح مي‌دهند نوعي بالانس قدرت بين آنها وجود داشته باشد.
در چنين شرايطي يكي از اهداف سفر عراقچي به كشورهاي عربي به ويژه كشورهاي عربي حاشيه خليج‌فارس تلاش براي ترغيب اين كشورها به خروج از وضعيت محتاطانه كنوني و كنشگري بيشتر با هدف كاهش تنش و ارايه ابتكارهاي سياسي براي آتش‌بس در غزه و لبنان است. در اين راستا عراقچي بارها در اين سفرها بر «حركت جمعي» كشورهاي منطقه براي جلوگيري از استمرار اقدامات اسراييل تاكيد كرد.
پيام‌هاي غيرمستقيم به امريكا
بسياري از كشورهايي كه مقصد سفرهاي اخير عراقچي بود، روابط نزديكي با ايالات‌متحده دارند. بنابراين طبيعي است كه مواضع و ملاحظات طرح شده ازسوي عراقچي در اين سفر به گوش مقام‌هاي امريكايي نيز رسيده است و چه‌بسا يكي از ماموريت‌هاي عراقچي نيز همين بوده است.
گفته شده عراقچي در اين سفرها به اطلاع مقام‌هاي منطقه رسانده كه اگر اسراييل به ايران و به ويژه به تاسيسات زيرساختي ايران حمله كند، ايران فورا و به صورت هم‌سطح اقدامي متقابل انجام خواهد داد. مخاطب اين هشدار علاوه بر اسراييل، امريكا به عنوان متحد نخست اسراييل است كه به‌رغم حمايت از پروژه اسراييل در تضعيف متحدان ايران اما علي‌الظاهر نگران گسترش ابعاد جنگ مستقيم بين ايران و اسراييل است. ازسوي ديگر تاكيد ايران بر ضرورت آتش‌بس در غزه و لبنان كه در سفرهاي اخير عراقچي بارها بيان شد، مي‌تواند سيگنال و پيامي به امريكا باشد تا هرچه زودتر ابتكاري سياسي براي پايان دادن به وضعيت كنوني ارايه شود. اين درحالي است كه عراقچي در جريان سفر به اردن گفت كه روند مذاكرات غيرمستقيم ايران و امريكا در مسقط، فعلا متوقف شده است. اين مي‌تواند خبري منفي تلقي شود و نشان از بحراني شدن شرايط باشد.
در جريان تحولات يك سال اخير و پيش از تشديد بحران تا قبل از مهر ماه، ايران و امريكا بارها مذاكراتي را علاوه بر مساله رفع تحريم‌ها درباره ضرورت كاهش تنش در منطقه و به ويژه ضرورت جلوگيري از رويارويي مستقيم بين ايران و امريكا داشتند كه تاحد زيادي نيز ثمربخش بود.
اما با افزايش تنش‌ها به ويژه بعد از جنگ گسترده بين اسراييل و حزب‌الله لبنان، تماس‌ها بين ايران و امريكا نيز متوقف شده است. به نظر مي‌رسد احياي اين روند مي‌تواند نقش مهمي در بهبود شرايط داشته باشد و شايد يكي از تبعات مثبت سفر عراقچي، كمك به احياي اين روند باشد.
هر چند كه به‌رغم خواست و تاكيد ايران بر ضرورت آتش‌بس، هيچ ابتكار عمل روشني كه حمايت غرب را داشته باشد روي ميز نيست و اسراييل نيز نشانه‌اي از آمادگي‌اش براي پذيرش آتش‌بس ارايه نداده است.
تهران و قاهره؛ خيلي دور خيلي نزديك
متفاوت‌ترين مقصد سفرهاي دو هفته اخير عراقچي، قاهره بود. بعد از بيش از يك دهه بود كه وزير خارجه ايران به مصر سفر مي‌كند. اين سفر هم از بعد روابط دوجانبه و هم از نظر منطقه‌اي با توجه به نقش‌آفريني موثر مصر در روندهاي سياسي در فلسطين مهم بود. روابط رسمي ايران و مصر از بعد از انقلاب اسلامي در ايران قطع شد. اين درحالي است كه در طول دو دهه اخير دولت‌هاي مختلف در ايران براي احياي روابط با مصر ابراز علاقه و آمادگي كرده‌اند اما از آن سو، چندان اشتياقي ديده نمي‌شد. اين درحالي است كه بعد از احياي روابط ايران و عربستان‌سعودي و فراهم شدن بستر منطقه‌اي، ايران و مصر مذاكراتي را براي احياي روابط دوجانبه آغاز كرده‌اند. اخبار و شواهد حاكي از آن است كه اين مذاكرات روندي رو به جلو اما در عين حال كند داشته است و تحولات يك سال اخير در منطقه نيز عملا باعث كندتر شدن آن شده است. با اين وجود تماس‌هاي دو طرف به نحو محسوس افزايش يافته است؛ از ارسال پيام تبريك ابراهيم رييسي رييس‌جمهوري فقيد ايران به عبدالفتاح السيسي به مناسبت انتخاب دوباره‌اش به عنوان رييس‌جمهوري مصر تا ارسال پيام تبريك السيسي به مناسبت پيروزي مسعود پزشكيان در انتخابات رياست‌جمهوري و حضور وزير خارجه مصردر مراسم تحليف پزشكيان و نيز سفر اخير عباس عراقچي وزير خارجه ايران به قاهره.
اما همواره اين پرسش مطرح بوده كه چرا روابط ايران و مصر احيا و به سمت نزديكي و گسترش نمي‌رود؟
مهم‌ترين چالش، پيدا كردن كارويژه براي اين رابطه است. دو كشور براي دهه‌ها بدون داشتن روابط با يكديگر، سياست خارجي و تعاملات اقتصادي و سياسي و امنيتي خود را پيش برده‌اند. حال براي تهران و قاهره دشوار است در شرايطي كه هيچ الزام جغرافيايي براي احيا و توسعه روابط بين آنها وجود ندارد، دو طرف به اين سمت ترغيب شوند و كارويژه و كاركرد مشخصي را براي اين رابطه بيابند.
ازسوي ديگر نهادهاي اطلاعاتي و نظامي مصر همواره نسبت به احياي روابط با ايران بدبين بوده‌اند. تقويت جريان اخوان‌المسلمين به عنوان اصلي‌ترين جريان اپوزيسيون در مصر، گسترش شيعه باتوجه به سابقه تاريخي وجود حكومت فاطميان در مصر و تبديل مصر به عنوان كانون حمايت از فلسطين، ازجمله نگراني‌هاي نهادهاي اطلاعاتي و نظامي مصر در صورت داشتن روابط نزديك با ايران است. در اين ميان اسراييل و امريكا و كشورهاي عربي حاشيه خليج‌فارس نيز نزديك شدن تهران و قاهره را چندان برنمي‌تابند و هر كدام نگراني‌هاي خاص خود را دارد. اسراييل نگران افزايش تحركات ايران در حمايت از گروه‌هاي فلسطيني باتوجه به نزديكي مصر با فلسطين است. امريكا نگران افزايش تحرك منطقه‌اي ايران و ورود ايران به عرصه شمال آفريقاست. كشورهاي عربي حاشيه خليج‌فارس نيز نگران تغيير كانون قدرت در منطقه در صورت احياي قدرت ايران و مصر به عنوان دو كشور ميراث‌دار دو امپراتوري بزرگ و داراي جمعيت و وسعت سرزميني هستند. به نظر مي‌رسد وضعيت متشنج كنوني در منطقه زمينه براي افزايش رايزني‌ها ميان ايران و مصر را فراهم كرده است، به ويژه اينكه سياست ايران در برهه كنوني دفاع از آتش‌بس است و مصر نيز همواره يكي از طرف‌هاي موثر در هر روند گفت‌وگو براي آتش‌بس بوده است. با اين وجود در آينده نزديك بعيد است روابط رسمي ديپلماتيك بين دو كشور احيا شود.
*مدير گروه مطالعات لبنان پژوهشكده تحقيقات استراتژيك خاورميانه
*روزنامه‌نگار و تحليلگر مسائل خاورميانه