مهدي بيك اوغلي
سرنخ بسياري از رخدادهاي مهم اين روزهاي كشور از ريشه‌هاي 45 ساله «قطع ارتباط با امريكا» و «حضور زنان در كابينه»گرفته تا پرونده‌هايي «چون ممنوعيت استفاده از مازوت در نيروگاه‌ها»، «لايحه منع خشونت عليه زنان» و... يك نام را به ذهن متبادر مي‌سازد. درواقع براي آگاهي از ابعاد گوناگون بسياري از پرونده‌هاي مهم جاري در كشور بايد باب گفت‌وگو را با معصومه ابتكار، بانوي سرد و گرم چشيده عرصه سياست و مديريت كشورمان باز كنيم. وقتي اين ضرورت احساس شد، مانند هميشه معصومه ابتكار پذيراي گروه سياسي «اعتماد» شد و سوالات طرح شده را پاسخ گفت. همچون اغلب موارد در كشاكش يكي از برنامه‌هاي دانشگاهي و در حالي كه صداي دانشجويان در پس‌زمينه گفت‌وگو شنيده مي‌شد، برنامه گفت‌وگو با معصومه ابتكار فعال سياسي اصلاح‌طلب و يكي از كارگزاران مدیریتی اجرايي شد. اين گفت‌وگو به‌طور كلي دو بخش داشت؛ بخش نخست مرتبط با مسائل سياسي كشور، فعاليت‌هاي دولت چهاردهم، انتصابات مديريتي، ظهور دوباره ترامپ و بحث رابطه با امريكا و بخش دوم نيز به موضوعاتي چون سرنوشت لايحه منع خشونت عليه زنان و موضوع ممنوعيت استفاده از مازوت در نيروگاه‌ها اختصاص داشت؛ موضوعاتي كه خانم دكتر ابتكار از زمان شوراي شهر پنجم تهران تا به امروز پيگير آن بوده است. برخي دولت‌ها مانند دولت روحاني و پزشكیان پذيراي تحقيقات و داده‌هاي مستند او درباره مضرات مازوت شدند و برخي ديگر از دولت‌ها مانند دولت سيزدهم بي‌توجه به تذكارها و هشدارها راه خود را رفته و مسير خود را پيمودند. بخش اول گفت‌وگو در اين شماره در اختيار مخاطبان «اعتماد» قرار مي‌گيرد و بخش دوم را به آينده موكول مي‌كنيم.
اغلب تحليلگران معتقدند براي نخستين ارزيابي‌ها از عملكرد دولت حداقل بايد 100 روز به كابينه و دولت وقت داد. امروز كه دولت چهاردهم 100روزگي فعاليت‌هاي خود را پشت سر گذاشته، فكر مي‌كنيد در مسير درستي قرار دارد؟
دولت چهاردهم در شرايطي استثنايي و با يك انتخابات زودرس روي كار آمد. هم شرايط كشور خاص بود و هم وضعيت مشاركت مردم اوضاع مساعدي نداشت. در اين ميان اتفاق ويژه‌اي رخ داد كه پس از سال‌ها يك نامزد اصلاح‌طلب توانست تاييديه شوراي نگهبان را بگيرد و وارد گود انتخابات شود. دكتر پزشكيان، هم سابقه روشن و شفافي در مجلس داشتند و هم در دوران مسووليت‌شان به عنوان وزير بهداشت دولت آقاي خاتمي دستاوردهاي قابل توجهي كسب كرده بودند. در نهايت با حمايت جبهه اصلاحات، نهادهاي مدني و جريانات همفكر در دور دوم توانستند از دل انتخاباتي با مشاركت ۵۰ درصدي راهي پاستور شوند.
قول‌ها و وعده‌هاي دكتر پزشكيان ايجاد تغييرات و اصلاحات گسترده در عرصه‌هاي مختلف بود. چينش كابينه و رخدادهاي بعدي هم حاكي از همين رويكرد بود. رييس‌جمهور جديد، كليد واژه دولت وفاق ملي را اصل قرار داد كه محتواي كلي آن قبلا در دوره اصلاحات امتحان شده بود. اساسا شعار «ايران براي همه ايرانيان» كه در دولت اصلاحات مطرح شد، ترجمان ديگري از دولت وفاق ملي است. آقاي خاتمي هم رويكردش در جهت وفاق ملي بود و تلاش كرد از همه نيروها در كابينه خود بهره برده و مسير توسعه را هموار سازد. خود من در سازمان محيط زيست تلاش مي‌كردم از نيروهاي متعلق به طيف‌هاي سياسي رقيب با تخصص بالا و درك رويكردهاي دولت استفاده كنم. آن زمان نتايج خوبي هم كسب شد. بنابراين به نظرم ايده وفاق ملي در دولت چهاردهم، الگويي بود كه در امتداد برنامه‌هاي دولت اصلاحات طرح و اجرايي شد.
اجازه بدهيد قبل از اينكه از اين بحث خارج شويم درباره چينش كابينه و ساير حوزه‌هاي مديريتي پرسشي را طرح كنم. برخي افراد و جريانات از طيف‌هاي مختلف انتقادات دامنه‌داري را در خصوص انتصاب مديران متوجه دولت كردند. شما روند كلي انتصاب‌ها را چطور ديديد؟
كسب راي اعتماد از مجلس اصولگرا اقدام قابل توجهي بود. با توجه به اينكه رويكرد اكثريت مجلس با دولت متفاوت بود، اما راي اعتماد مجلس به كليت كابينه يك دستاورد بود. ورود مديران جديد و تحولاتي كه در بخش‌هاي مختلف دولت از منظر ساختاري و رويكردي باید شكل بگيرد، افق‌هاي تازه‌اي را طي ۱۰۰ روز گذشته ايجاد كرد. از مهم‌ترين اتفاق در درون دولت، انتصاب يك وزير زن متخصص، معاون رييس‌جمهور اهل سنت و حضور ۴ زن در پست‌هاي مختلف اجرايي است. البته تجربه انتصاب يك زن به عنوان وزير و حضور زنان در معاونت‌هاي رييس‌جمهور در گذشته آزموده شده بود اما اينكه مجموعه اين رخدادها در يك دولت به وقوع بپيوندد و در آن واحد هم وزير زن، هم معاون رييس‌جمهور اهل سنت، هم سخنگوي زن و... داشته باشيم براي نخستين بار رخ داده است. اين انتصاب‌ها نشان داد كه رييس‌جمهور به وعده‌هاي خود با مردم پايبند است و درخصوص استانداران اهل سنت هم تكرار شد و براي استان‌هاي كردستان و سيستان و بلوچستان و خوزستان افرادي متناسب با مذهب و قوميت‌ها منصوب شدند. البته برخي از وعده‌هاي دولت هنوز عملي نشده‌اند؛ مثل رفع فيلترينگ به عنوان نياز و ابزار كار مردم يكي از همين وعده‌هاست كه هرچند تلاش‌هاي زيادي براي تحقق آن صورت گرفته اما مردم همچنان منتظر تحقق آن هستند. همچنين حضور دكتر پزشكيان در نهادهاي بين‌المللي و مجمع عمومي سازمان ملل، سفر به عراق و اقليم كردستان عراق و رويكرد مثبت ايشان براي تنش‌زدايي و حل و فصل مسائل و ساير ديدارهايي كه مقامات سياست خارجي كشورمان داشته‌اند، نشان‌دهنده افق‌هاي تازه است. اين گام‌ها با وجود شرايط منطقه‌اي كه به صورت واقع‌بينانه وضعيت كشور را خاص مي‌كند، بسيار مهم است و تاثيرگذاري زيادي داشته‌اند. اين به دليل شخصيت علمي و آكادميك دكتر پزشكيان و گفتمان خاص ايشان كه تلاش مي‌كند با «دوستان مروت و با دشمنان مدارا» داشته باشد، واجد اهميت ويژه است. در اثر اين رويكرد است كه خبر دفاع تمام‌قد عربستان از ايران در سطح منطقه‌اي منتشر شده و ساير همسايگان هم مناسبات متفاوتي را با ايران پايه‌ريزي مي‌كنند.
اما آيا قبول داريد كه هنوز وعده بهبود مطالبات اقتصادي و معيشتي مردم محقق نشده است؟ در زمينه اقتصاد عملكرد دولت را چطور ارزيابي مي‌كنيد؟
كاملا درست است؛ هرچند برخي از اقدامات ازجمله پرداخت بخشي از مطالبات پرستاران، كشاورزان، بازنشستگان، گندمكاران و... انجام شده اما همچنان فشار اقتصادي زيادي متوجه اقشار آسيب‌پذير و محروم جامعه است. زنان سرپرست خانوار و ساير گروه‌هاي محروم با گرفتاري‌هاي اقتصادي بسياري مواجهند و هنوز تا رسيدن به يك وضعيت با ثبات نسبي هم فاصله بسياري باقي مانده است. بسياري از تحليلگران معتقدند، دولت چهاردهم يك فرصت منحصر به‌فرد و كم‌نظير براي كشور است كه همه بايد كمك كنند تا از اين فرصت به نحو احسن استفاده شود. لازم است با بهبود معيشت اين احساس در عموم مردم ايجاد شود كه تحقق وعده‌ها ممكن است. اميدواريم اين روند رو به جلو ادامه پيدا كند. شخصا نااميد نيستم و هرچند شرايط سخت است اما فكر مي‌كنم دولت در مسير درستي قرار دارد. البته روشن است ناكارآمدي‌ها، سوءمديريت‌ها و تندروي‌هاي قبلي، كشور را به ورطه هولناك مشكلات فعلي انداخته است. براي برون‌رفت از مشكلات هم بايد همه ظرفيت‌ها به كار گرفته شوند.
در شرايطي كه دولت در كشاكش سبك سنگين كردن مشكلات و ارائه راهكار براي برون‌رفت از آنها بود، ناگهان متغير اثرگذاري مانند پيروزي ترامپ در انتخابات ايالات متحده به وجود آمد. در واقع دوگانه دولت‌هاي اصلاح‌طلب - جمهوري‌خواه در ايران و امريكا كه در دولت‌هاي خاتمي، روحاني تكرار شده بود، دوباره شكل گرفت. نحوه مواجهه دولت پزشكيان با امريكاي مدل ترامپ چگونه بايد باشد؟
ايران به هر حال سابقه طولاني و تجربيات تلخي از دخالت‌ها و تسلط امپرياليسم بر سياست‌هاي داخلي‌اش داشته است. روندي كه باعث شكل‌گيري تابويي از رابطه ميان دو كشور شده است. سايه اين تابوي ارتباطي به اندازه‌اي سنگين شد كه حتي فرصت‌هاي مغتنم براي متعادل‌سازي و ايجاد رابطه ميان دو كشور هم از دست رفت. در مقاطع مختلف و دولت‌هاي گوناگون ايران براي اينكه احترام متقابل و رابطه متعادل ميان دو كشور ايجاد شود تلاش شد، اما هر كدام بنا به دليلي (بعضا به دليل تصميمات طرف امريكايي) به سرانجام مورد نظر نرسيدند. آخرين مورد از اين تلاش‌هاي ناكام، ماجراي برجام بود كه در واقع دريچه تازه‌اي به سوي توسعه مناسبات ارتباطي و تلاش براي از ميان برداشتن ديوار بلند بي‌اعتمادي گشوده بود؛ معاهده‌اي كه مي‌توانست بسياري از معادلات را حل كند و زمينه توسعه مناسبات را فراهم كند. اين فرصت با تندروي ترامپ در دولت اولش از دست رفت. البته نمي‌توان انكار كرد كه اين يك روي سكه عدم توسعه روابط با امريكاست. افراد و جرياناتي در داخل ايران هم وجود دارند كه رويكردهاي افراطي به مسائل داشته و توجهي به منافع ملي در عرصه ديپلماسي ندارند. اين افراد و گروه‌ها اجازه حل و فصل معادلات ميان دو كشور را ندادند.
زماني كه درباره انسداد در روابط ايران و امريكا صحبت مي‌شود، بلافاصله پاي كليدواژه‌هايي همچون «كاسبان تحريم» هم به ميان مي‌آيد. نقش كاسبان تحريم را در انسداد روابط ايران و امريكا چطور ارزيابي مي‌كنيد؟
به طور كلي كاسبان تحريم افرادي هستند كه منافع جناحي، فردي و جرياني را مدنظر دارند و منافع ملي را در اولويت قرار نمي‌دهند. اساسا كاسبان تحريم اجازه نمي‌دهند معادلات ايران با امريكا و اروپا حل شده و تحريم‌ها رفع شوند و بدون ترديد با حضور ترامپ دوباره تلاش خواهند كرد منافع فردي خود را به قيمت از دست رفتن منافع ملي دنبال كنند. در واقع كاسبان تحريم در دو سوي اين پاره‌خط ارتباطي با طناب‌كشي سعي مي‌كنند منافع فردي و جناحي بيشتري در مقايسه با منافع ملي كسب كنند. دولت پزشكيان بايد به اين كاسبي ضد ملي پايان بدهد.
در حال حاضر جمهوري‌خواهان كل حاكميت امريكا (دولت، مجلس نمايندگان و سنا) را در دست دارند. شايد ترامپ هم همان ترامپ دور اول نباشد و رويكرد متفاوتي را دنبال كند. چينش نيروهايش تغييراتي كرده است. شايد اينكه در مورد ايران اعلام كرد به دنبال براندازي نيست و دنبال حل معضل هسته‌اي است، تفاوت‌هايي در رويكردش ديده شود. البته كه ايران طي ماه‌هاي اخير توانايي و ظرفيت‌هاي خود را در حوزه نظامي نشان داده و همه جهان اذعان دارند كه ايران به‌رغم دهه‌ها تحريم توانسته سيستم دفاعي بومي را نهادينه سازد. اين ظرفيت‌هاي دروني ايران معادلات را تغيير مي‌دهد. در كنار اين ظرفيت‌هاي نظامي، راي بيش از ۵۰ درصد راي‌دهندگان در شرايط دشوار در يك انتخابات خاص و دشوار به دكتر پزشكيان، وزن متفاوتي به دولت ايران داده و اين فرصت را ايجاد كرده و اگر قرار بر انجام گفت‌وگو، ارتباط با جهان و احياي برجام باشد اين دولت از اين ظرفيت برخوردار است كه بتواند با تكيه بر ظرفيت‌هاي داخلي، راي مردم و حمايت‌هاي رهبري در عرصه بين‌المللي از منافع كشور حفاظت كند. معتقدم دولت پزشكيان حتي مي‌تواند با دولت جمهوري‌خواه ترامپ مذاكره كرده و شرايط بهتري براي منطقه و جهان ايجاد كند.
آيا در نقطه مقابل هم پذيرش اين تحول در روابط بين دو كشور وجود دارد؟
ترامپ هم اعلام كرده به دنبال پايان دادن به تنازعات و معادلات منطقه‌اي و جهاني است و مايل است بحران‌هاي بين‌المللي تا زمان مراسم تحليف او كاهش پيدا كند. اميدواريم اين تمهيدات از يك طرف باعث استيفاي منافع ايرانيان و از سوي ديگر آتش‌بس در منطقه و پايان دادن به جنايات و كشتار بي‌رحمانه اسراييلي‌ها شود. اميدواريم نسل‌كشي‌هايي كه در غزه رخ مي‌دهد با يك آتش‌بس عادلانه حل و فصل شود. صحبت‌هايي در خصوص آتش‌بس در منطقه مطرح شده كه اميدواريم با آن هيولاي افسارگسيخته و ماشين كشتار دولت اسراييل به نوعي متوقف شود. رفتارهاي اسراييل همه چارچوب‌هاي اخلاقي و انساني بشريت در طول تاريخ را زير سوال برده است. در گذشته جنايات اسراييل مقطعي و چند روزه بود اما امروز به صورت لحظه‌اي و در يك بازه زماني بلندمدت در حال وقوع است.
در نهايت بايد بدانند كه نتيجه اين تندروي‌ها باعث گسترش رويكردهاي راديكال در سطح جهان مي‌شود و ادامه اين جنايات، صلح و تجارت جهاني و امنيت را براي كشورهاي اروپايي و امريكايي هم از ميان مي‌برد. اين واقعيت را ترامپ و بسياري از كشورهاي اروپايي متوجه شده‌اند كه تلاش دارند هرچه سريع‌تر اين ماشين كشتار جمعي يعني اسراييل را متوقف سازند.
اسراييل تصور مي‌كند جناياتش اثري در افكار عمومي جهاني نخواهد داشت، اين در حالي است كه حتي در بطن جوامع اروپايي و امريكا هم صداي انتقاد از اسراييل و هيات حاكمه كشورهاي غربي بلند شده است. در نهايت معتقدم اگر مذاكره ايران و امريكا از يك طرف باعث رفع تحريم‌ها و كاهش مشكلات معيشتي، ارتباطي و اقتصادي و... مردم ايران شده و از سوي ديگر باعث گسترش آتش‌بس و بهتر شدن نسبي وضعيت مردم منطقه به‌خصوص مردم مظلوم فلسطين و لبنان شود، حتما بايد با توجه به منافع ملي و مصالح عاليه ترسيم شده از آن بهره برد و استفاده كرد.