توجه به كودكان و نيازهاي آنها در دنياي امروز يكي از دغدغه‌هاي اصلي آدم بزرگ‌هاست. نيازها بسته به اينكه كودكان در چه جامعه‌اي زندگي مي‌كنند، تغيير مي‌كند و با مفاهيم و شرايط مختلف سنجيده مي‌شود. در برخي جوامع كودكان هنوز با نيازهاي ابتدايي مثل تغذيه، سلامت و امنيت دست و پنجه نرم مي‌كنند و در برخي جوامع، نيازهايي مثل سلامت روان و كسب تجارب نو در جهت رشد اجتماعي و فردي كودكان، از سوي خانواده‌ها و سياست‌گذاران مورد توجه قرار مي‌گيرد.
بازي، آموزش و سفر: تركيبي كه مي‌تواند آينده‌اي متفاوت بسازد
توجه به زيرساخت‌هاي مورد نياز كودكان در سفر، يكي از نيازهايي است كه در سال‌هاي اخير در كشورهاي زيادي مورد توجه قرار گرفته است. البته تجربه سفر براي كودكان پديده جديدي نيست، اما در تعاريف جديد «گردشگري دوستدار كودك» امكانات و تسهيلات ويژه‌اي براي كودكان در نظر گرفته مي‌شود. بر اساس تعاريف بين‌المللي؛ «گردشگري دوستدار كودك، شكلي از گردشگري است كه كودك در آن با طبيعت بهتر و بيشتر انس گرفته و مي‌آموزد كه به آن احترام بگذارد و توانايي‌ها و تمايلات او در سطوح مختلف در نظر گرفته شود. از ويژگي‌ها و شاخص‌هاي مقاصد گردشگري دوستدار كودك مي‌توان به محيط‌هاي سالم، بدون آلودگي، ايمن و بدون خطر اشاره كرد». يكي از مسائلي كه در سفر كودكان و در مفهومي وسيع‌تر گردشگري كودك مورد تاكيد است، سفر به مقاصد طبيعي است كه اين فرصت را بيشتر در اختيار كودكان قرار مي‌دهد كه تجربه‌هايي نو كسب كند و از فضاي زندگي شهري فاصله بگيرند. از جمله اين فعاليت‌ها مي‌توان به كوهنوردي، كمپينگ و بازديد از مناطق حفاظت‌شده اشاره كرد كه مي‌تواند به آموزش و آشنايي كودكان با محيط‌زيست كمك كند. سفر همواره براي كودكان همراه با آموزش نكات تازه است، تنها كاري كه بزرگ‌ترها بايد انجام دهند، حفظ ايمني و دادن مجال تجربه به آنهاست. سفر همان‌قدر كه در دنياي بزرگ‌ترها منجر به پختگي و رشد و تعالي مي‌شود، در كودكان هم اثرات مثبت بسياري در آموزش و يادگيري، سلامت روان، رشد فردي و اجتماعي و تقويت خلاقيت دارد. توجه به همين نكته، زمينه‌ساز برگزاري تورهاي تخصصي براي كودكان و نوجوانان شده، تورهايي كه نكات آموزشي در آنها در قالب قصه و روايت‌گري و بازي به كودكان منتقل مي‌شود. موزه‌ها، كمپ‌ها و تفرجگاه‌هايي هم كه مقصد اين تورها هستند، بسته به نياز كودكان خدماتي را طراحي و ارايه مي‌كنند. اين تورها توسط راهنماياني كه آموزش‌هاي ويژه ديده‌اند، با همراهي متخصصاني كه با مسائل حوزه كودك، نيازها و چالش‌هاي آن در سفر آشنا هستند، برگزار مي‌شوند.
آمار كودكان مسافر: رشدي كه نمي‌توان ناديده گرفت
به‌رغم اينكه گردشگري كودك در سال‌هاي اخير موردتوجه قرار گرفته است، هنوز از مسافر كوچولوهاي دنيا در صنعت گردشگري آمار دقيقي وجود ندارد و تنها مي‌توان به آمارهاي كلي در اين زمينه استناد كرد. با توجه به تغييراتي كه گردشگري دنيا پس از پاندمي تجربه كرده است، آمارها از افزايش سفرهاي خانوادگي حكايت دارند. خانواده‌ها نيز اغلب به دنبال مقاصد مناسب براي سفر به همراه كودكان هستند. از اين منظر مي‌توان اين‌طور نتيجه گرفت كه آمار كودكان مسافر هم به تبع افزايش سفرهاي خانوادگي، رو به افزايش است. از سوي ديگر آمارهاي رسمي اتحاديه اروپا نشان مي‌دهد در حدود 30 تا 40 درصد از سفرهاي خانوادگي در كشورهاي اروپايي، حداقل يك كودك حضور دارد و مقصد بيشتر اين سفرها پارك‌هاي تفريحي، موزه‌ها و مقاصد طبيعي هستند. چيني‌ها كه چند سالي است ركورد بيشترين مسافران جهان را به خود اختصاص داده‌اند، در زمينه گردشگري كودك هم -به‌رغم نبود آمار دقيق- ركورددارند. مطالعات نشان مي‌دهد در سال‌هاي اخير، سفرهاي داخلي و بين‌المللي كودكان چيني يكي از بازارهاي بزرگ در صنعت گردشگري بوده، مطالعات صورت گرفته و آمارهاي كلي نشان از افزايش آمار كودكان مسافر دارد. در نتيجه سياست‌گذاران گردشگري نمي‌توانند نيازهاي اين قشر و همراهان آنها را در سفر ناديده بگيرند، چرا كه بازار آينده را از دست خواهند داد. گردشگري كودك امروز براي بخش بازاريابي صنعت گردشگري يكي از حوزه‌هاي پر اهميت محسوب مي‌شود.
گردشگري نحيف ايران براي كودكان چه در چنته دارد؟
گردشگري كودكان در ايران هنوز در ابتداي راه است. هر چند وضعيت كلي گردشگري در كشور هم مطلوب نيست و توفان حوادث، جاني برايش باقي نگذاشته، اما پيش از رسيدن به اين شرايط هم كودكان جايگاه مطلوبي در بخش گردشگري نداشتند و برنامه چنداني براي آنها در مقاصد سفر وجود نداشت. به جز چند مورد تور تخصصي در برخي شهرها مثل يزد و اصفهان و تهران، باقي برنامه‌هاي كودك‌محور در اماكن گردشگري محدود به قرار دادن چند ميز پلاستيكي و وسايل و ابزار نقاشي و برگزاري چند ويژه‌برنامه در روز جهاني كودك يا هفته ميراث فرهنگي مي‌شود. در حالي كه رويكرد امروز دنيا به گردشگري دوستدار كودك، مبتني بر دانش و قواعدي است كه در آن علاوه بر فعاليت‌هاي آموزشي و سرگرم‌كننده، توسعه مهارت‌هاي فردي و اجتماعي كودكان هم مورد توجه قرار مي‌گيرد و علاوه بر تمام اين موارد، تسهيلات و امكانات ويژه‌اي هم براي كودكان طراحي شده و در نظر گرفته مي‌شود. به‌رغم تلاش‌هايي كه در اين حوزه صورت گرفته است، هنوز در برخي مناطق كشور زيرساخت‌هاي مناسب براي گردشگري كودكان وجود ندارد. نه‌تنها فضاهاي مناسب در موزه‌ها و مراكز فرهنگي، امكانات آموزشي مناسب يا راهنمايان گردشگري تخصصي براي كودكان در بسياري از مقاصد وجود ندارد، اراده چنداني هم براي ايجاد اين امكانات در برنامه‌هاي ميان‌مدت و بلندمدت ديده نمي‌شود. به‌طور كلي كودكان در ساختار وزارت ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري كه متولي اصلي اين حوزه محسوب مي‌شود و برنامه‌ريزي‌هاي اين وزارتخانه جايي ندارند. به همين دليل است كه نه تنها در موزه‌ها كودكان مشتاق را نمي‌بينيم كه در مراكز ديگر گردشگري هم خبري از حضور فعال كودكان نيست. در چنين وضعيتي توقع ايجاد زيرساخت مناسب در بخش حمل و نقل و اقامت، انتظاري رويايي است.
آينده گردشگري كودكان در ايران، با توجه به روندهاي كنوني و تغييرات اجتماعي و اقتصادي، مي‌تواند به گونه ديگري رقم بخورد. براي تحقق اين امر نياز به سرمايه‌گذاري و برنامه‌ريزي دقيق است. در كشوري با ظرفيت‌هاي متنوع طبيعي و فرهنگي مثل ايران، فرصت‌هاي زيادي براي ايجاد فضاي مناسب آموزش و تفريح و رشد براي كودكان وجود دارد. درست مثل ديگر اشكال گردشگري كه همواره با افسوس از ظرفيت‌هاي موجود و نبود برنامه مطلوب براي بهره‌مندي از آن ظرفيت‌ها ياد مي‌كنيم، گردشگري كودك هم قرباني غفلت‌هاست. اما كودكان ايران مي‌توانند در يك برنامه‌ريزي درست و اصولي با طبيعت و فرهنگ و ميراث فرهنگي خود بيشتر آشنا شوند. مي‌توانند افرادي با مهارت‌هاي اجتماعي و توانمندي‌هاي قابل توجه فردي باشند. افرادي كه مي‌توانند آينده بهتري را براي يك جامعه بحران‌زده، رقم بزنند.
از چالش‌ها تا خدمات ويژه
سفر شايد در نگاه اول براي كودكان جذاب باشد، اما در بخش‌هاي پنهان ذهن آنها تجربه سفر، چالش‌برانگيز است. آنها در سفر روي صندلي‌هاي ماشيني مي‌نشينند كه براي بزرگ‌ترها طراحي شده، كابين هواپيما براي بزرگ‌ترهاست، هتل، غذاها و ميزهاي سرو غذا مخصوص بزرگ‌ترهاست، تخت و اتاق‌هاي هتل و تمام امكانات آن متعلق به آدم بزرگ‌هاست و بچه‌ها قرار است مدتي از امنيت اتاق و تختخواب و فضاي زندگي خود دور شوند و در فضايي كه تعلق به آنها ندارد زندگي كنند. تمام اين موارد مي‌تواند براي كودكان در سفر چالش‌برانگيز باشد. به همين دليل است كه خدمات ويژه براي كودكان در حال طراحي و ارايه از سوي شركت‌هاي بزرگ حمل و نقل؛ ايرلاين‌ها و مراكز اقامتي است.
برخي ايرلاين‌ها و هتل‌ها و مراكز اقامتي، با ارايه خدمات ويژه به كودكان و خانواده‌هايي كه به همراه كودك سفر مي‌كنند، برند خود را در ميان مخاطبان معرفي مي‌كنند. اغلب هتل‌هاي زنجيره‌اي امكانات خاصي مانند باشگاه‌هاي كودك، خدمات مراقبت از كودك، استخرهاي مخصوص كودكان و سرگرمي‌هاي ويژه دارند. مثل مجموعه‌هاي اقامتي[...] كه پارك‌هاي تفريحي مخصوص كودك، فعاليت‌هاي آموزشي و سرگرم‌كننده، اتاق‌هايي با تم‌هاي خاص كودكانه و... را براي كودكان درنظر گرفته يا هتل‌هاي دوستدار كودك كه خدماتي ساده‌تر براي مسافران كوچك خود در نظر مي‌گيرند، مثل هتل [...] در استانبول، كه يك هتل چهار ستاره در منطقه تاريخي سلطان احمد است و محلي مناسب براي خانواده‌هايي است كه همراه كودك سفر مي‌كنند. در اين هتل علاوه بر امكانات استراحت ويژه كودكان در اتاق‌ها، خدماتي مثل وسايل سرگرمي و اسباب‌بازي‌هاي كودكان، منو و غذاهاي مخصوص كودكان، ميان‌وعده‌هاي روزانه مانند شير، ماست ميوه‌اي و ميوه‌هاي تازه ويژه مسافران كوچك، امكاناتي از قبيل صندلي غذاخوري، كالسكه، روپوش كودك و وان حمام مخصوص كودك،
DVDهاي ويژه و كانال‌هاي تلويزيوني مخصوص كودكان ارايه مي‌شود. ايرلاين‌ها هم با ارايه خدماتي مثل دادن اولويت سوار شدن به كودكان زير 6 سال و همراهان‌شان به هواپيما، امكان شروع سفري آرام و بدون استرس را براي كودكان و همراهان‌شان فراهم مي‌كنند يا با ارايه وعده‌هاي غذايي ويژه براي كودكان در همه كلاس‌هاي پروازي، سعي دارند تا كودكان فضايي صميمانه و كم تنش را تجربه كنند. برخي ايرلاين‌ها كيت‌هايي با اسباب‌بازي، كتاب‌هاي رنگ‌آميزي و لوازم سرگرم‌كننده براي كودكان فراهم مي‌كنند تا در طول پرواز مشغول شوند و با قرار دادن صندلي‌ها و تشك‌هاي مخصوص كودكان فضاي سخت و خشك كابين هواپيما را كه اجازه تحرك به كودكان نمي‌دهد تا حدودي براي آنها قابل تحمل مي‌كنند.
كودكان در بسياري از كشورها علاوه بر سفر به همراه خانواده در اردوها و تورهاي مناسب سن‌شان هم شركت مي‌كنند. اين اردوها فرصتي هستند تا دور از خانواده و به شكل مستقل در محيطي متفاوت از خانه به يادگيري، بازي و فعاليت‌هاي اجتماعي بپردازند. اغلب اين اردوها شامل فعاليت‌هاي مختلف در فضاي باز مانند پياده‌روي در جنگل‌ها، كمپينگ، يادگيري نكاتي درباره گياهان و حيوانات و مشغول شدن به فعاليت‌هاي هنري يا علمي در طبيعت است. مجريان اين اردوها به دنبال اين هستند تا به كودكان ارزش‌هاي محيط‌زيستي و اهميت حفظ طبيعت را آموزش دهند و به آنها كمك كنند تا ارتباط بهتري با محيط‌زيست برقرار كنند.
در ايران هم اردوهاي مدارس و تورهاي ويژه كودكان با رويكرد آموزش و كسب تجارب تازه برگزار مي‌شود، اما متاسفانه در بسياري از اردوهاي دانش‌آموزي در نقاط مختلف كشور، بي‌توجهي و اولويت ندادن به ايمني در سفر بارها منجر به بروز حوادث ناگوار شده و خانواده‌ها را نسبت به اين اردوها بدبين و نگران كرده است. حوادثي مثل تصادف مرگبار دختران مينابي در داراب، منجر به فوت تعدادي از آنان شد. اخبار حوادث گواهي مي‌دهند كه ايمن نبودن جاده‌ها و بي‌توجهي برگزاركنندگان اين اردوها به هشدارها و درس نگرفتن از حوادث قبلي به‌طور مكرر باعث بروز چندباره حوادث در يك مسير مشخص شده است.
كودكان را ببينيم
حال گردشگري ايران خوب نيست. به گواه آمارهاي رسمي، به دليل مشكلات معيشتي، خانواده‌هاي بسياري سفر را از سبد هزينه‌هاي خود حذف كرده‌اند. با اين‌همه براي اينكه نسل آينده ايران نسلي آگاه، دوستدار محيط‌زيست و فرهنگ ايران، داراي مهارت‌هاي اجتماعي و سلامت روان باشد، بايد سفر براي كودكان تسهيل شود. دنيا به ضرورت اين امر پي برده و مي‌داند كه اسارت تكنولوژي قرار است با روان و جسم و آگاهي انسان چه كند، همين است كه امروز به فكر نزديك كردن كودكان به طبيعت، فرهنگ و تاريخ و فراهم كردن فضا و امكاني براي كسب تجارب نو براي كودكان است.
اگر گردشگري ايران مديراني دغدغه‌مند و تصميم‌گيراني دلسوز داشته باشد، در شرايطي كه بخش گردشگري در تمام ابعاد با ركودي اجباري دست و پنجه نرم مي‌كند، سياست‌گذاري خود را متمركز بر تقويت زيرساخت‌هاي لازم براي توسعه گردشگري كودك مي‌كنند. در دوراني كه تنگناي معيشتي خانواده‌ها را از سفر محروم كرده، با دادن تسهيلاتي به مدارس و مهدكودك‌ها و حمايت از دفاتر خدمات مسافرتي كه تورهاي تخصصي كودك ارايه مي‌كنند و مهم‌تر از آن تقويت ايمني سفرها، كودكان را به طبيعت و محيط‌زيست و ميراث فرهنگي نزديك كنند.
در اين راستا مي‌توانند با طراحي موزه‌ها و مراكز علمي ويژه كودكان كه از فناوري‌هاي نوين براي جذب كودكان استفاده مي‌كنند، مانند موزه‌هاي تاريخي و طبيعي كه در آن ارتباط كودكان و اشيا با واقعيت مجازي اتفاق مي‌افتد، گام‌هاي موثري بردارند. طراحي تورهاي گردشگري كه شامل بازديد از مكان‌هاي تاريخي، طبيعي و فرهنگي ايران باشد و تورهايي ويژه با موضوعات مختلف مانند «حيات‌وحش ايران»، «تمدن‌هاي باستاني»، «اساطير ايراني» و «آشنايي با نمادهاي فرهنگي نقاط مختلف كشور» براي كودكان اين فرصت را فراهم مي‌كنند تا آنها با تاريخ و فرهنگ ايران از زاويه‌اي جذاب آشنا شوند.
لازم است وزارت ميراث فرهنگي به ارتقاي زيرساخت‌هاي گردشگري براي كودكان توجه ويژه داشته باشد. مسيرهاي گردشگري ويژه براي خانواده‌ها و كودكان شامل پارك‌ها، مراكز تفريحي و فرهنگي طراحي كند. اين مسيرها بايد براي كودكان جذاب و مهم‌تر از آن، ايمن باشند. در تورهاي گردشگري ويژه كودكان، مي‌توان كارگاه‌هاي آموزشي مختلفي مانند آشنايي و ساخت صنايع‌دستي، آموزش نقاشي از طبيعت، داستان‌گويي درباره تاريخ ايران يا بازي‌هاي سنتي برگزار كرد. از آنجا كه يكي از مشكلات هميشگي وزارت ميراث فرهنگي ايران، موضوع بودجه است، با كمي خلاقيت اين وزارتخانه مي‌تواند با برگزاري كمپين‌هاي تبليغاتي، منابع مالي موردنياز براي اجراي برنامه‌هاي مشابه آنچه ذكر شد را از بخش خصوصي تامين كرده و در عين حال بخش بزرگ‌تري از جامعه را با مزاياي توجه به گردشگري كودكان آشنا كند.
با توجه به اهميت محيط‌زيست و مسائل مرتبط با تغيير اقليم، گردشگري محيط‌زيستي براي كودكان يكي از ترندهاي مهم آينده خواهد بود. تورهاي آموزشي كه كودكان را با طبيعت و پديده‌هاي زيست‌محيطي آشنا مي‌كنند، نه تنها مي‌توانند جذاب، خاطره‌انگيز و سرگرم‌كننده باشند، بلكه مي‌توانند به افزايش آگاهي كودكان درباره اهميت حفظ محيط‌زيست كمك كنند. گردشگري فرهنگي و تاريخي هم كودكان را با فرهنگ و تاريخ كشور آشنا كرده و مي‌تواند به بخش ديگري از گردشگري كودكانه تبديل شود. مسلم است كه گردشگري كودك در ايران ظرفيت بالايي براي توسعه دارد و وزارت ميراث فرهنگي مي‌تواند با انجام اقدامات متنوعي، اين حوزه را به يك بخش مهم و موثر در بخش گردشگري تبديل كند. در اين مسير با بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي موجود در بخش خصوصي، تعامل سازنده با آموزش و پرورش و نهادهاي مرتبط ديگر، مي‌تواند گامي موثر در توسعه گردشگري كودك برداشته و شايد از اين طريق جاني تازه به گردشگري كشور بدهد. بخشي كه سال‌هاست آماج ضربات پي‌درپي و مهلكي شده كه هر كدام به نوعي گردشگري ايران را از پا درآورده است. هر چند مديران اين حوزه حاضر به پذيرش اين امر نيستند، اما حقيقت براي هميشه قابل كتمان نيست و بايد به جز سخنراني، كاري كرد.