اديب، شاعر و سفير كبيري كه نخستين نماينده ايران در جامعه ملل شد
ارفع‌الدوله: جامعه ملل سپاهي است كه براي صلح مي‌جنگد
اشاره – فريدون زندفرد، سال ۱۴۰۰ دركتاب «ايران و جامعهملل»، نوشته است كه ميرزا رضاخان ارفع‌الدوله نماينده اول ايران در كنفرانس‌صلح ۱۸۹۹لاهه، در سال‌هاي‌اوليه تاسيس‌جامعه‌‌‌ملل، رياست هيات نمايندگي ايران را به‌عهده داشت... ارفع‌الدوله، در بحث عمومي اجلاس‌‌دوم مجمع درسال ۱۹۲۱ م. راجع به ورود اعضاي‌جديد از فكرگسترش عضويت در جامعهملل پشتيباني كرد و اين‌معنا را به‌زبان آورد: «جامعهملل به‌مشابه سپاهي است كه براي صلح مي‌جنگد؛ هرچه بيشترجنگاور درصف داشته‌باشد ازپيروزي مطمئن‌تر خواهد شد... بيش از سيصدميليون مسلمان درجهان زندگي مي‌كنند. تا اين‌‌‌زمان درتمام كنفرانس‌هاي‌‌بين‌المللي دونماينده از جهان‌اسلام حضور داشته‌اند: تركيه و ايران... به‌علاوه، ازآنجاكه اخيرا افغانستان به عنوان يك كشور آزاد و مستقل به رسميت شناخته شده است، اميد دارم وضعيت اجازه دهد كه نمايندگاني به‌مجمع اعزام دارد. همچنين آرزو دارم كه شاهد حضور نمايندگان حجاز [عربستان]، بين‌النهرين [عراق] و جمهوري‌آذربايجان قفقاز باشيم. مي‌توانم اطمينان بدهم كه ورود اين كشورها به جامعهملل منافع بزرگي براي صلح و امنيت دربرخواهد داشت.» ميرزا رضاخان ارفع‌الدوله، نه‌تنها چهره‌اي نام‌آور و شناخته شده در سياست‌بين‌المللي هستند، بلكه ايشان اديب، شاعر و موسس«دبستان دانش» در تهران، به‌ويژه براي كودكان فقير بوده‌اند كه روزنامه هفتگي«تربيت» در دوره قاجار و همچنين ماهنامه ادبي «ارمغان» در دوره پهلوي اول به اين شخصيت فرهنگي- بين‌المللي پرداخته‌اند.
وحيد دستگردي، مدير و نگارنده ماهيانه «ارمغان»، درشماره ۹، سال يازدهم (۱۳۰۹ ش. -۱۹۳۳م.)، درباره «پرنس ارفع‌الدوله» نوشته است كه پرنس ارفع‌الدوله يكي‌از رجال‌سياسي مهم ايران و همواره بخدمات بزرگ دولتي در خارجه اشتغال داشته و چنانچه جريده شريفه چهره‌‌نما و گلشن نگاشته‌اند ايرانيان مقيم مصر برسم ملل حيه درصدد برآمده كه براي جشن پنجاه سال خدمات دولتي در پنجم ژانويه آتيه مصادف با پانزدهم شعبان هديه گرانبهايي بپاداش خدمات بدو تقديم دارند. پرنس ارفع‌الدوله بااينكه همواره درسياست و خدمت دولت است از خدمت بعالم ادب هم فروگذار نكرده و گاهگاه خود نيز بانشاء شعر پرداخته است كتاب گوهرخاوري مجموعه نفيسي است از آثار ايشان و مرحوم اديب‌الممالك فراهاني تقريظي بزبان فارسي خالص برآن نگاشته... و نيز طبع منتخبات ديوان استاد فتح‌الله‌خان شيباني و تعمير مقبره وي شمه از خدمات ادبي فراموش ناشدني اين مرد دانشمند است. دراين‌موقع بمناسبت جشن سال پنجاهم خدمات تمثل وي در صفحات ارمغان طبع مي‌شود با مختصري از شرح حال وي كه به دسترس است... .
او درپنجسالگي در تبريز بمكتب‌‌خانه ملا سارا رفته و از شش سالگي بمكتب شيخ علي‌اصغر منتقل گرديده و براي مشاعره كه معمول مكتب‌‌خانه بوده اغلب شعرهاي خواجه و سعدي را حفظ كرده است.
درسال هزار و سيصد هجري از مترجمي قونسولگري تفليس احضار و بهمراهي ميرزا سليمان‌خان افشار صاحب اختيار به مترجمي كميسيون تحديد حدود خراسان و آخال مامور شده است بواسطه نرسيدن حقوق اعضاي كميسيون همه درمخمصه افتاده و تمام اثاث خود را فروخته عاقبت مجبور ازتظلم بآصف‌الدوله گرديده و عريضه مفصلي نگاشته هريك شرح‌حال خود را در ذيل و حاشيه مينويسند پرنس ارفع‌الدوله براي اولين مرتبه درشرح حال خود اين رباعي را مينگارد و همين رباعي سبب مي‌شود كه آصف‌الدوله حقوق همه را بفوريت ميفرستد. اينك رباعي:
بي‌پول شدم عجب درين فيروزه
در ماه صفر شد است شغلم روزه
تا راه افتد مخارج يكروزه
امروز فروختم كلاه وموزه
فيروزه محلي است درخراسان كه مامورين تحديد حدود در آنجا بوده‌اند پس‌از مراجعت درطهران فيض صحبت استادشيباني او را دست داده و مدت‌ها از محضر وي كسب فيوضات كرده و بهمين منتخبات ديوان استاد را هزارجلد بسرمايه خود طبع و تقديم استاد كرده و نيز مقبره استاد را درطهران چندسال قبل با بهترين طرزي آباد ساخت... .
تاسيس دبستان دانش
همچنين، روزنامه آزاد هفتگي «تربيت»، به صاحب امتيازي ذكاء‌الملك، درسال ششم انتشار خود
(۱۳۲۱ ه.ق) كه دوران حكومت مظفرالدين‌شاه قاجار است، درنمره ۲۷۶، درباره تاسيس «دبستان دانش» توسط ارفع‌الدوله، سفيركبير دولت عليه ايران مقيم اسلامبول، نوشته است: «دبستان دانش كه بهمت والاي جناب مستطاب اشرف ارفع‌الدوله سفيركبير دولت عليه ايران مقيم اسلامبول ضاعف‌‌الله اجلاله درطهران تاسيس شده و درنمره قبل‌از نظم و پيشرفت آن اشاره نموديم بموجب نظامنامه كه دارد درسال اول بيست‌نفر شاگرد مبتدي از اطفال فقرا قبول‌كرده و درسال دويم نيز بهمين عدد و طبقه اول دريكسال از تعليمات ابتدايي فراغت حاصل نموده درسر سال دويم مشغول درسهاي فارسي شدند و طبقه دويم بابتدايي پرداختند و حالا كه آخرسال دويم است طبقه فارسي بدرجه بالاترميروند و طبقه ابتدايي كه در اول سال دويم قبول شده بجاي آنها مي‌آيند و حسب‌المقرر يعني بموجب نظامنامه دبستان دراين اول سال سيم بيست‌نفر طفل فقير درپس [درس] نخوانده مجانا قبول مينمايد و آنها بجاي ابتداييها قرارمي‌گيرند و بنا بر اين است كه بخواست خدا درآخرسال سيم شاگردان سال اول مشغول آموختن صنعتي شوند كه پس‌ازچندي بتوانند بي‌دردسر و خون‌دل از عهده امرمعاش خود برآيند بايد دانست كه شرح مسطور راجع بزماني است كه دبستان درمكان جديد ملكي خود و درتحت مراقبت جناب مستطاب شريعتمدار مقدام ملاذ‌الا‌نام آقاي حاجي ميرزا يحيي دام افضاله استقراريافته و بيستم ماه محرم سنه ۱۳۲۱ آخرسال دويم بود و بيست‌نفر شاگردي را كه گفتيم قبول كردند و ازخارج ترقيات فوق‌العاده شاگردان پيش را شنيده‌ايم و چون موقع امتحان دبستان نزديك است اميدواريم درمجلس آزمون برأي‌العين به بينيم آنچه حالا مسلم ميدانيم اين است كه درتدريس اطفال اين دبستان و سايركارهاي آن كمال‌مراقبت و اهتمام را بعمل آورده‌اند و اين آموزگارخانه شريفه از روي واقع دبستان دانش شده يعني اسم[مسمي] بهمرسانيده و جاي آن دارد كه هوش معظم آن جناب مستطاب اشرف ارفع‌الدوله ادام‌الله اقباله العالي را تهنيت گوئيم كه مصدر چنين خيري شده اميدواريم كه جناب مستطاب معظم و جناب مستطاب ملاذ الاسلام آقاي حاجي ميرزا يحيي دامت عنايته با همان قدم جدي كه داخل اين‌راه شده درطريق استقامت استدامت نمايند و سنگيني بار را بچيزي نپندارند تا كار اين دارالعلم بجايي‌كه بايد برسد و چنانكه شايد مورث نتيجه و خير شود نيز[رجاء] واثق آنكه درظرف سال‌سيم امرصنايع دبستان سروصورت بقاعده گيرد و نظم و ترتيب درستي پذيرد بلي اين آموزگارخانه و اين صحت كار و حال درميان ما قدر دارد و خوب است اين خيرات جاريه مستمرشود و مجاري هر روز پاكيزه‌تر تا اسباب فزوني [ربع] و ثمرگردد.
منبع: آرشيو مطبوعات مجلس