محمود سريع‌القلم، استاد روابط بينالملل دانشگاه شهيد بهشتي در گزارشي به مرور رويدادهاي پنجاه و پنجمين اجلاس مجمع جهاني اقتصاد (داووس 2025) پرداخته است. او كه در اين نشست مهم اقتصادي حضور داشته، در وب‌سايت خود مشاهدات و تجربياتي كه از نشست امسال «داووس» داشته را به اشتراك گذاشته است.
بخش‌هايي از اين گزارش را بخوانيد:
پنجاه و پنجمين اجلاس مجمع جهاني اقتصاد در شهر كوچك داووس (Davos) طي 20 تا 24 ژانويه (اول تا پنجم بهمن ماه 1403) تشكيل شد. حدود 3000 نفر از 130 كشور در اين اجلاس شركت كردند و 1600 شركت (45درصد از امريكا) در آن حضور داشتند. 350 مقام دولتي شامل 60 رييس دولت نيز مشاركت كردند. 170 نماينده از گروه‌‌هاي جامعه مدني از هر پنج قاره نيز فرصت اثرگذاري بر موضوعات و مباحث را داشتند.
داووس امسال پنج محور را در بر مي‌گرفت: 1) محافظت از كره زمين (27 جلسه)؛ 2) بناي مجدد اعتماد ميان ملت‌‌ها و دولت‌‌ها (28 جلسه)؛ 3) صنعت در عصر هوش مصنوعي (35جلسه)؛ 4) سرمايهگذاري روي انسان‌‌ها (44جلسه) و 5) افق‌‌هاي نوين در رشد و توسعه (51 جلسه) . در زير با عناوين متنوع، گزارشي از داووس 2025 ارايه ميشود.
رياست‌جمهوري دونالد ترامپ
ترامپ و دولت او به علت همزماني سوگند او و شروع داووس 2025، در اجلاس حضور نداشتند، اما به ندرت در جلسه‌‌اي از پي‌آمدهاي محتمل رياست‌جمهوري او صحبتي به ميان نيامد. يك نكته كانوني كه بسياري مطرح كردند، اين بود كه او Maximalist (حداكثرگرا) است. بالاترين خواسته خود را مطرح و سپس در فرآيند مذاكره به سوي تفاهم حركت ميكند.
از اين منظر، او يك ديپلمات و سياستمدار عادي نيست كه سخنانش براساس واقعيت باشد. به عنوان مثال وليعهد عربستان، پيروزي ترامپ را به او تبريك گفت و مجددا خواست كه اولين سفر خارجي خود را به عربستان انجام دهد. سپس براي جلب‌توجه دولت ترامپ، عربستان همچنين اعلام كرد كه طي چهار سال آينده 600 ميليارد دلار در امريكا سرمايهگذاري خواهد كرد.
دولت ترامپ اعتقادي به چندجانبه گرايي اقتصادي ندارد
عموم اقتصاددانان در داووس معتقد بودند كه معلوم نيست در عمل چه اتفاقاتي بيفتد، چون افزايش نرخ گمركي نه تنها در امريكا به افزايش نرخ تورم مي‌‌انجامد، بلكه در هزينه‌هاي زنجيره كالا در سطح جهاني نيز پيامد‌هاي تورمي دارد. به نظر مي‌رسد دولت ترامپ اعتقاد عميقي به كاركرد سازمان‌هاي بينالمللي و قواعد نسبتا تثبيت شده اقتصادي از طريق سازمان تجارت جهاني ندارد و برخلاف دولت بايدن كه به چند‌جانبه‌‌گرايي اقتصادي و برون سپاري امنيتي معتقد بود، دولت ترامپ در پي توافقات و تعاملات دوجانبه با كشورها باشد تا از اين طريق منافع ملي امريكا را تامين كند.
وابستگي احتمالي اعراب به امريكا
پيش بيني ميشود اعراب خليج فارس در دوره ترامپ از بهترين شرايط مالي، اقتصادي و فناوري برخوردار شوند. چندين شركت اماراتي قصد دارند حدود 20ميليارد دلار در ساختن ديتاسنتر براي پردازش و ساخت مدل‌‌هاي بنيادي هوش‌مصنوعي سرمايهگذاري كنند. چنين سرمايهگذاري، وابستگي متقابل اين منطقه با امريكا را به مراتب عميق‌‌تر خواهد كرد.
راه‌اندازي اينترنت استارلينك براي ايرلاين قطري
ابوظبي و مايكروسافت همكاري‌شان به ارزش يك ميليارد دلار براي ساخت يك ديتا سنتر در اين شهر را آغاز كرده‌‌اند. شركت هواپيمايي قطر با ايلان ماسك مذاكره كرده تا از طريق استارلينك تمامي‌پروازهاي خود را پوشش اينترنتي دهد. فرودگاه دوحه در سال حدود 52 ميليون مسافر دارد كه از سال 2022 تاكنون 50 درصد افزايش يافته است. از 52 ميليون مسافر، 40 ميليون نفر از فرودگاه دوحه به اروپا، آفريقا، آسيا و استراليا مسافرت ميكنند. شركت PureHealth اماراتي كه بزرگ‌ترين تامين‌كننده درمان در جزيره‌‌العرب است، 18 شعبه در اوكلاهما و نيومكزيكو امريكا تاسيس كرده است. امريكا، اوپك عربي (عراق، مصر، ليبي، سوريه و كشورهاي حوزه خليج فارس) را تشويق كرده كه علاوه بر نفت و گاز به سوي سرمايهگذاري در انرژي پاك حركت كنند و انبوهي از شركتهاي امريكايي در اين چارچوب آغاز به همكاري كرده‌‌اند.
احتمال جنگ تجاري امريكا با چين زياد است
مهم‌ترين چالش بينالمللي ترامپ با چين خواهد بود. هرچند روابط دو رهبر دوستانه است ولي موضوعات فيمابين براي حل و فصل قابل تامل هستند. 80درصد پردازش فلزات جهان را چين انجام ميدهد. توليد انرژي پاك چين هفت برابر امريكاست. 90 درصد باتري خودروهاي برقي در جهان را چينيها مي‌‌سازند و ترامپ در روز اول رياست‌جمهوري، سياست دولت بايدن در گسترش خودروهاي برقي را تغيير داد.
در عين حال، وابستگي كشورها به چين انكارناپذير است. در حال حاضر، چين اين ارقام را در كشورهاي مختلف سرمايهگذاري كرده است: امريكا (200 ميليارد دلار)؛ برزيل (73 ميليارد دلار)؛ استراليا (106 ميليارد دلار)؛ سنگاپور (45 ميليارد دلار)؛ اندونزي (47 ميليارد دلار) و اتحاديه اروپا (حدود 300 ميليارد دلار) . سرمايهگذاري امريكا در چين به رتبه دهم تنزل پيدا كرده است.
جنگ تجاري ضمن همكاري ميان دو كشور در حدي است كه اخيرا، دولت پكن 38 شركت توليد تسليحات امريكا را تحريم كرده به صورتي كه نمي‌توانند بسياري از مواد اوليه و تراشه را وارد كنند. در عين حال، در صورتي كه چينيها كسري تجاري خود را با امريكا، از طريق واردات بيشتر كاهش دهند و سرمايهگذاري خود را افزايش دهند، ممكن است در بعضي از فناوريهاي غيرحساس بتوانند همكاري كنند.
هنر حكمراني چينيها: انعطاف‌پذيري!
هنر حكمراني چينيها در اين است كه به صورت دايمي در حال انطباق با شرايط و پيدا كردن آلترناتيو هستند و آنقدر انعطاف پذيرند تا به درصد قابل توجهي از افق‌‌هاي خود دست يابند. پراگماتيسم چيني كه ريشه در مكتب كنفوسيوس دارد، به خوبي طبع بشر را درك و از هر فرصتي براي تحقق اهداف خود استفاده ميكند. اين رهيافت باعث شده تا امريكايي‌‌ها از مذاكره و كسب و اعطاي امتياز نااميد نشوند.
ترامپ در روسيه و چين به دنبال چيست؟
معلوم نيست سياست‌‌هاي دولت ترامپ تا چه ميزاني به توانمندي يا تضعيف قدرت اقتصادي و نظامي چين مساعدت بخشد. محتواي توافق يا تفاهم چين و امريكا طي يك سال آينده بر روندهاي دوجانبه آنها و اقتصاد بينالملل آثار بنيادي به جاي خواهد گذاشت. در نظم جهاني عصر ترامپ، روسيه با فاصله قابل توجه، صرفا يك قدرت نظامي و انرژي باقي خواهد ماند بدون آنكه توانمندي اثرگذاري جهاني داشته باشد. دولت ترامپ تلاش خواهد كرد از ورود فناوريهاي پيشرفته به روسيه جلوگيري به عمل آورد تا بين امريكا و روسيه فاصله استراتژيك را حفظ كند.
از طرفي ديگر، دولت ترامپ سعي خواهد كرد تا سطح تبادلات روسيه و چين كه از 35 ميليارد دلار قبل از جنگ اوكراين به 285 ميليارد دلار فعلي رسيد را به‌شدت كاهش دهد. دولت ترامپ در پي راهبرد Primacy (امريكا اول) اين اصل را هم دنبال خواهد كرد كه همكاري با چين را منوط به كاهش همكاري چين و روسيه كند، هرچند چينيها در روز اول رياست‌جمهوري دونالد ترامپ بر تعميق روابط خود با روسيه براي افزايش اهرم‌‌ها در مذاكرات آتي با امريكا را اعلام كردند (Hedging) . چينيها ازهرفرصت براي كار و حضور در امريكا استفاده خواهند كرد كما اينكه در مقابل800 دانشجوي امريكايي در چين، 360 هزار دانشجوي چيني در امريكا درس مي‌خوانند.
هوش مصنوعي: محركه اصلي اقتصاد و سياست جهاني
در روابط و اقتصاد سياسي بينالملل، زماني بنيان قدرت در دسترسي به سرزمين‌هاي بيشتر و سپس از نيمه دوم قرن بيستم تا سال 2000، دسترسي به بازارها بود. اما در شرايط فعلي جهاني، كشورها به دو دسته تقسيم مي‌شوند:
1) توليدكنندگان نرم‌افزارها، مدل‌‌ها و بنيان‌‌هاي هوش مصنوعي.
2) مصرف كنندگان اين نرم افزارها.
در حال حاضر امارات متحده عربي رتبه پنجم جهاني در سرمايهگذاري ساختار عمراني هوش مصنوعي را كسب كرده است. در آينده نه‌چندان دور، دولت‌‌ها درهر موضوع قابل تصور حكمراني بدون هوش مصنوعي به سختي مي‌توانند تصميم‌سازي كنند؛ از امنيت گرفته تا ترافيك؛ از صدور گذرنامه گرفته تا اخذ ماليات؛ از رديابي قاچاق گرفته تا كاهش فساد مالي و اداري. امارات با سرمايهگذاري در هوش مصنوعي در عرصه فروش نرم‌افزار و ارايه مشورت جهت تصميم‌‌سازي‌هاي دقيق‌تر، عمليات كارآمد و افزايش نرخ رشد اقتصادي پيشقدم و متوجه آينده شده است. حضور بخش اقتصادي، مالي و فناوري دولت امارات در داووس معرف اين اصل مشترك در بيانات عموم مقامات اين كشور پيرامون آينده 10ساله و 20ساله و اقدامات فعلي‌شان بود.
جذب 8هزار ميليونر موفق در امارات
در حالي كه كشورهاي اتحاديه اروپا، 6500 ميليونر انگليسي را در سال 2024 جذب كردند تا سرمايه و اقدامات اقتصادي خود را از انگلستان به اتحاديه اروپا منتقل كنند، امارات با جذب حدود 8000 نفرموفق‌ترين كشور دنيا در جذب ميليونرها در سال 2024 بود به‌طوري كه امريكا و سنگاپور، رتبه‌‌هاي دوم و سوم جهاني را كسب كردند. فقط دولت ابوظبي بودجه 3.5 ميليارد دلاري را كنار گذاشته تا تمام خدمات دولتي را با هوش مصنوعي، بدون حضور فيزيكي در حداقل زمان انجام دهد. شهر ابوظبي به واسطه مديريت علمي و ديجيتالي، به موازات رشد اقتصادي قابل توجه، امن‌ترين شهر دنيا در سال 2024 شناخته شد. اعلام سرمايهگذاري 500 ميليارد دلاري ترامپ تحت عنوان Stargate، شركاي اماراتي مانند MGX و G42 و Mubadala را در بر مي‌گيرد. اماراتيها در كنار هندي‌‌ها متوجه شده‌اند كه با شريك شدن و كوتاه آمدن و تبادل (Joint Venture) هم مي‌‌توان ثروتمند شد و هم نقشي حتي در سياست و شكل دادن به دستور كار ديگران داشت.
مشاركت عربستان در ساخت ديتاسنترهاي عظيم
نهادهاي اماراتي در كنار OpenAI و Oracle و Softbank هم مي‌‌آموزند و هم درآمد كسب ميكنند. يكي از كلمات بسيار تامل برانگيزي كه وزير Finance عربستان در يكي از جلسات داووس گفت، اين بود كه ما حاضر هستيم در ساخت ديتاسنتر شركتهاي بزرگ مشاركت كنيم و بعد اين مراكز مانند سفارتخانه‌ها، حريم و خاك آن كشورها محسوب شوند، چون همه شركت‌‌ها به‌طور طبيعي تلاش ميكنند از ديتاسنترهاي خود محافظت كنند. ديتاسنترها با حجم بسيار بالايي به انرژي نياز دارند و عربستان حاضر است از انرژي خورشيدي براي تامين انرژي اين مراكز بهره‌برداري كند، كشوري كه بالاي 300 روز در سال نور خورشيد را داراست. شركت Masdar ابوظبي قصد دارد تا سال 2030، 100 گيگاوات انرژي تجديدپذير توليد كند.
توجه سيليكون ولي و وال استريت به حاشيه خليج فارس
اين‌گونه امكانات و امتيازات باعث شده سيليكون ولي و وال استريت توجه ويژه‌‌اي به جذابيت‌‌هاي اقتصادي منطقه عربي خليج فارس بنمايند كه البته عمدتا به ترتيب در امارات، عربستان و قطر متمركز است. شركت گاز ابوظبي و Baker Hughes با هم قراردادي بستهاند تا سالانه يك ميليون Graphene توليد كنند كه براي پنل‌‌هاي خورشيدي و باتري خودروهاي برقي استفاده ميشود. همين شركت اماراتي، قراردادي نيز با شركت انگليسي لويديان براي توليد هيدروژن منعقد كرده است. آرامكو و شركت Ma’aden عربستان براي توليد 500000 باتري خودروهاي برقي و 110 گيگاوات انرژي تجديدپذير از طريق استخراج ليتيوم قرارداد بستهاند. ماهواره MBZ-Sat امارات با همكاري شركت SpaceX ايلان ماسك، ماهواره‌‌اي را به فضا پرتاب كرد كه توانايي گرفتن تصاويري در حد يك متر مربع را داراست. امارات با سرمايهگذاري 15 ميليارد دلاري در فيليپين در پي توليد يك گيگاوات انرژي پاك در آن كشور است.
سرمايهگذاري اماراتيها در اندونزي، مالزي و آلباني
امارات در اندونزي، مالزي و آلباني نيز در حوزه توليد انرژي پاك سرمايهگذاري كرده است. پيش‌بيني ميشود سرمايهگذاري منطقه خليج فارس در حوزه انرژي و هوش مصنوعي تا سال 2031، حدود 300 ميليارد دلار GDP منطقه را ارتقا بخشد. با توجه به اينكه وزير انرژي پيشنهادي ترامپ، افق تسلط امريكا بر انرژي جهان را پيش روي سناي امريكا قرار داده است، اهميت همكاري انرژي حوزه خليج فارس با امريكا به مراتب كليدي‌تر از نفت و گاز سنتي خواهد بود. به واسطه اين ارتباطات سياسي و دولتي و فضاي مناسب كسب و كار، امارات توانست در سال 2024، 35.4 ميليارد دلار سرمايهگذاري مستقيم خارجي را به دست آورد. در منطقه خاورميانه، عربستان دومين رتبه را با 14.5 ميليارد دلار كسب كرده درحالي كه امارات رتبه يازدهم جهان را در اختيار دارد. اين سطح از سرمايهگذاري خارجي و همكاري باعث ميشود تا اين كشورها بتوانند از آخرين دستاوردهاي هوش مصنوعي استفاده كنند مانند استفاده Quantum AI Lab گوگل در كاليفرنيا كه محاسباتي را كه حدود10سال طول مي‌كشيد در چند دقيقه اخيرا انجام داد. در شهر Goleta كاليفرنيا، گوگل، سردكننده‌‌هايي را اعمال كرده كه در 460 درجه فارنهايت زير صفر (273- درجه سلسيوس) عمل ميكند و ذرات را به مرحله كوانتومي وارد ميكنند كه به آن Qubit مي‌گويند.
درآمد نفت و گاز منطقه عربي خليج فارس كه هم‌اكنون در كانال‌هاي هوش مصنوعي قرارگرفته است، نشان ميدهد چقدر «ماهيت و كيفيت ارتباط» سرنوشت افراد، جوامع و كشورها را تعيين مي كند و سرنوشت‌ساز است. اين تحولات، نويسنده را ياد جمله استاد خود James Rosenau مي‌‌اندازد كه در لحظه خداحافظي گفت: Don’t waste your time with average people (وقت خود را با افراد متوسط تلف نكن) .
هجوم سرمايه كشورهاي عربي به آفريقا
با توجه به اينكه در سال 2050 از هر چهار نفر در جهان، يك نفر از مردم آفريقا خواهد بود، كشورهاي آسيايي و عربي خليج فارس در حال گسترش سرمايهگذاري در انرژي، معادن، حمل و نقل و ارتباطات اين قاره هستند تا اهرم‌‌هاي مذاكراتي و تعاملي خود را افزايش دهند، چون منطقه خليج فارس طي دهه‌‌هاي آينده از گرم‌‌ترين مناطق جهان خواهد بود، امارات در حال نهايي كردن يك معامله با مصر است تا در سواحل مديترانه‌‌اي اين كشور يك منطقه اقامتي، توريستي و كسب و كار ايجاد كند.گفته ميشود ارزش خريد اين منطقه حدود 35ميليارد دلار خواهد بود و دو ميليون كارگر مصري در آن كار خواهند كرد. هوش مصنوعي باعث شده تا شفافيت و قانونمداري در كشورها افزايش يابد.
تاثير هوش مصنوعي بر توسعه جهاني
هوش مصنوعي زمينه‌‌ساز تحولات نظري در عرصه توسعه جهاني شده است: باز بودن به فضاي اقتصاد جهاني، همكاري گسترده با شركتهاي فناوري، اعتقاد راسخ به Trade و تبادل با جهان، تعطيلي كاريزما و اهميت توانمندي‌هاي سياستمداران و تصميم‌سازان، تسهيل اِكوسيستم كسب و‌كار، حمايت مطلق از بخش خصوصي، حداقل مقررات اما شفاف و ساده و بهره‌برداري گسترده از تخصص، استعداد و توانمندي، چه داخلي و چه خارجي. چنين قالبي به افراد فوق‌العاده توانمند در مديريت و حكمراني نياز دارد كه بتوانند به‌‌رغم نااطميناني‌‌ها و اختلالات (Uncertainties & Disruptions)، علمي، عيني و مبتني بر Fact و Data تصميم بگيرند. رييس شركت McKinsey مي‌‌گفت كه سالانه يك ميليون و چهارصد هزار نفر تقاضاي استخدام ميكنند. يكي از مهم‌ترين معيارها براي استخدام اين است كه آيا فرد متقاضي در زندگي خود بحران داشته و چگونه بحران‌‌ها را مديريت كرده است.