سياست و تكرار روزگاران سخت
مهدي دهقان‌منشادي
سياست عجيب‌الخلقه‌ترين دستاورد ذهني انسان‌هاست كه در بيشتر موارد لذت يك ايده از ذهن مريض يك سياستمدار بر جان خالقش مي‌نشيند و نتيجه كاربستن آن به روزگاران سخت جوامع بشري منجر مي‌شود. تاريخ و ادبيات نشان داده است دخالت كشورهاي قدرتمند در امور كشورهاي ديگر ريشه در منافع آنها و طبقات خاص دارد و تلاش سياستمداران براي تامين منافع خودي‌ها به بهاي روزگار سخت مردماني ديگر تمام مي‌شود. ماريو بارگاس يوسا، نويسنده بزرگ و شهير پرويي «روزگار سخت» را در سال 2019 منتشر كرد تا مداخله ايالات متحده امريكا در كشور كوچك گواتمالا و ايجاد مشكلات سر راه دولت مردمي آن را در سال‌هاي دهه 1950 نشان دهد. يوسا با تحقيقات خود و به استناد مدارك مختلف در اين كتاب خاطرنشان مي‌كند در آن سال‌ها خاكوبو آربنز، رييس‌جمهور برآمده از دموكراسي مي‌خواست با استفاده از الگوي سرمايه‌داري، گواتمالا را در مسير پيشرفت قرار دهد. او به منظور ايجاد تغييرات اجتماعي و اقتصادي اساسي، به دنبال اخذ ماليات از شركت‌هاي بزرگ چندمليتي و تصويب و اجراي قانون اصلاحات ارضي بود تا ضمن استفاده از درآمدهاي مالياتي براي ايجاد زيرساخت‌ها و ملي كردن و تقسيم زمين‌هاي بدون كاربري بين كشاورزان فقير، مشكلات اجتماعي و اقتصادي را سامان ببخشد. يكي از شركت‌هاي بزرگي كه از انجام اصلاحات در گواتمالا احساس خطر كرد، شركت امريكايي يونايتد فروت بود كه سال‌هاي طولاني بدون پرداخت هيچ گونه مالياتي، به غول تجارت موز بدل شده بود. گستردگي اين شركت به گونه‌اي بود كه منافع مالي زيادي را عايد برخي سياستمداران امريكايي مي‌كرد، بنابراين تهديد منافع آن باعث شد تا مالك آن با استفاده از پروپاگانداي سياسي به دنبال حل مشكل به وجود آمده باشد.
يوسا با روايتي جذاب و در قالب مستندي داستاني پرده از سياهي‌هاي دنياي سياست برمي‌دارد تا نشان دهد در بازي سياست، برد و باخت سهم چه كساني مي‌شود. به خطر افتادن منافع امريكايي‌ها در كشور گواتمالا موجب شد دسيسه‌هايي رقم بخورد و برچسب كمونيسم و عامل نفوذ شوروي در امريكاي لاتين بر پيشاني دولت آربنز زده شود. بنابراين دولت امريكا توانست با يك برنامه‌ريزي گسترده و انجام جراحي توام با درد، خونريزي، عفونت و ويراني، با كمك خائنان داخل گواتمالا مقدمات حمله نظامي به آن كشور، وقوع كودتا و سقوط دولت آربنز را رقم بزند و ژنرال كاستيو آرماس را به جاي او بنشاند تا منافع يونايتد فروت را تامين كرده باشد. هميشه در تامين منفعت سرمايه‌دارانِ ابرقدرت، خودفروختگي و خيانتِ اقليتي وطن‌فروش نقش مهمي را بازي مي‌كند و تاريخ در جغرافياهاي گوناگون شاهد عروسك‌گرداني فراوان اهل سياست بوده است تا در قبال بدبختي اكثريت، يك اقليت خاص به خوشبختي برسند. زماني در ايران دكتر محمد مصدق در دفاع از منافع مردم و كشورش كوشيد تا صنعت نفت ايران را ملي كند، اما در خطر افتادن منافع تعدادي سرمايه‌دار در آن سوي آب‌ها و اقليتي خائن در داخل كشور، موجب شد كودتاي 28 مرداد 1332 رخ دهد تا با سقوط يك دولت مردمي، لذت و سود كافي بر كام بازيگردانان كودتا فرو رود و روزگار سخت، تباه‌كننده زندگي مردمان يك سرزمين شود.
يوسا قبل از ورود به داستان، پيش درآمدي را بيان مي‌كند كه ريشه روزگار سخت را نمايان مي‌سازد. سام زموري در اواخر قرن نوزدهم از نسل‌كشي فجيع يهوديان در روسيه جان به در مي‌برد و به امريكا فرار مي‌كند. به تدريج با كار و تلاش بسيار و سرمايه اندك به خريد و فروش ميوه مي‌پردازد تا اينكه موفق مي‌شود شركت يونايتد فروت را بنيان بگذارد. او با سفرهاي زياد در سراسر امريكاي مركزي و ارتباط با صاحبان كشتزارهاي مناطق مختلف، شبكه بزرگي از خريد و فروش محصولات كشاورزي به ويژه موز را راه مي‌اندازد و كشتزارهاي زيادي را نيز تصاحب مي‌كند. زموري به مرور زمان با آشنايي با ادوارد ال برنيز، استاد روابط عمومي و اعجوبه پروپاگاندا و راهنمايي او مي‌تواند ارتباطاتي را با صاحبان قدرت و سياستمداران امريكايي برقرار سازد و منافع شركت را در طول زمان تضمين كند. طبع سيري‌ناپذير سام زموري او را وادار مي‌كند تا براي رسيدن به سود بيشتر هرگز آرام نگيرد و لذت افزايش ثروت و قدرت او باعث مي‌شود تا نسبت به پيامدهاي قدرت طلبي‌اش كه همانا روزگار سخت مردم گواتمالاست، بي‌تفاوت باشد.
شايد اگر تاس سرنوشت زموري در اواخر قرن نوزدهم نيك نيفتاده بود و كشتي حامل او حين گريختن از نسل‌كشي يهوديان هيچ‌گاه به خاك امريكا نرسيده بود، يكي از بي‌عدالتي‌هاي بزرگ تاريخ كه همانا سرنگوني دولت دموكراتيك آربنز به شمار مي‌آيد، اتفاق نمي‌افتاد و فقر بر زندگي رعاياي گواتمالايي چنبره نمي‌انداخت. فارغ از نيك يا بد افتادن تاس سرنوشت مردمان هر سرزميني، روزگار سختِ مردم جهان سوم در آسيا، آفريقا و امريكاي جنوبي و مركزي حاصل دو چيز است: شكم‌هاي بزرگ و سيري‌ناپذير مغزهاي سرمايه‌داري در آن سوي آب‌ها و مغزهاي كوچك زنگ‌زده وطن‌فروشان در داخل مرزهاي يك كشور. تاريخ براي اينكه تكرار شود و ادبيات براي اينكه پويايي خود را حفظ كند، جامعه بشري در دوران‌هاي مختلف تاريخي مكلف به زايش شعبان جعفري‌هاي مصدق‌ستيز، كاستيو آرماس‌هاي آربنزستيز و سام زموري‌هاي سيري‌ناپذير شده است.