نگرشي روانشناختي به مجموعه نمايشنامه موزيكال «نون و حلوا»
سفرِ ناخودآگاه و ناخودآگاهِ سفر
ميلاد موحدي‌‌راد
به بهانه چاپ دوم مجموعه دو نمايشنامه موزيكال كودكانه نون و حلوا نوشته «مريم رها» كه منتخب جشنواره بين‌المللي تئاتر كودك و نوجوان همدان در سال ۱۳۹۵ بود، بر آن شدم تا به واكاوي اين مجموعه شايسته بپردازم.
از آنجا كه قصه بيشتر جنبه غيرواقعي و خيالي دارد تا جنبه واقعي و محسوس و برگرفته از الهام و خرق عادت و امور كلي است نويسنده با توجه به مسائل اخلاقي و معنوي كه شايد خاص قصه ايراني است با مضموني شاد و موزيكال و برگرفته از افسانه‌ها و حكايات و ضرب‌المثل‌ها با انتقال مفاهيم به مخاطب، اين متن را نوشته است. در نمايشنامه نخست كه ماجراي پسربچه‌اي به نام «دارا» است، نمايش با صحنه همهمه مردم براي گرفتن نذري (كه مظهر لطفي معنوي است) آغاز مي‌شود. نام اثر نيز با مفهوم معنوي آن گره خورده است. (ابتداي صحنه نمايش تلاش ابدي انسان براي رسيدن به نعمت و انگيزه بهره‌مندي بهشت را يادآور است كه همراه با مخاطرات است، فضاسازي نمايش از ابتدا و صحنه نذري دادن زير درخت و مفهوم قدسي آن تاكيد مي‌شود) و دقيقا انسان پس از خوردن از درخت ممنوعه است كه آگاه مي‌شود. دارا كه مظهر زندگي و عقل معاش است با چالش و مصائب زندگي و رسيدن به عقل معاد (پيرمرد- ماه) روبه‌رو است و در پايان نيز به اين معناي عميق مي‌رسد. شخصيت‌هاي نمايش و گفت‌وگوهاي موزيكال، اين مفاهيم بلند را با زباني شيرين ارايه مي‌دهند.
ابتداي نمايشنامه كدهايي اساطيري وجود دارد كه كليدهاي تحليل نمايش‌اند. مزرعه مشرف به جنگل، درخت مقدس، پير لاغر و خميده، نان و حلوا، در فضايي قدسي مخاطب را به راحتي مجذوب نمايش مي‌كند. يكي از مباحثي كه در داستان‌ها و افسانه‌هاي كهن به شكل‌هاي گوناگون مطرح مي‌شود وجود پير يا مرشد است كه در سفرهاي معنوي و سفرهايي كه منجر به پختگي شخصيت اصلي داستان مي‌شود همراه او است و ويژگي‌هاي الهي و معنوي دارد. بسيار مهربان و خيرخواه است و مي‌تواند بخش روشن وجود آدمي باشد. صحنه نخست نمايش يادآور اين معني است و در پايان نيز به همين مفهوم ختم مي‌شود.
اصولا نمايش در فضايي قدسي اتفاق مي‌افتد، لذا جغرافياي نمايش نيز جغرافيايي معنوي و عرفاني است. از ابتداي نمايش مخاطب وارد سفري روحاني مي‌شود. زمان و زمانه قدسي‌اند و شخصيت‌هاي داستان علاوه بر داشتن بار عاطفي به شدت اساطيري‌اند و يادآور كهن الگوي پير خردمند در روانشناسي يونگ.
كهن الگوي پير فرزانه در اين نمايشنامه به عنوان پيرمردي كه زير درخت قدسي نذري مي‌دهد و به شكل ماه كه پس از ناكامي اوليه دارا در گرفتن نذري در نمايشنامه متجلي است، تكرار مي‌شود. اين كهن الگو در افسانه‌ها با عنوان پادشاه، پير فرزانه يا پري كه به كمك قهرمان گرفتار مي‌شتابد، نمايان است و يادآور كهن الگوي سفر قهرمان در اساطير است و از طريق عقل برتر به او كمك مي‌كند تا از چالش‌هايش با موفقيت گذر كند. كهن الگوي پير فرزانه مظهر زندگي است و در اين نمايشنامه نخست ماه كه شكل ديگري از پيرمرد است و پيرمرد كه شكل ديگري از ماه، هر دو يك شخصيت‌اند و همراه دارا (قهرمان سفر) تا پايان نمايش همراهند. پايان نمايش، آغازي است از فهم جديد شخصيت دارا و مي‌توان گفت پايان نمايش آغاز سفر دوم داراست و جالب‌تر آنكه در پايان دارا مي‌فهمد و مي‌بيند هر دوي اينها يك شخصيت‌اند. خلسه شخصيت قهرمان در سفر معنوي و عدم آگاهي نسبت به حضور پير در پايان نمايش شهود مي‌شود كه يادآور ناداني انسان نسبت به انسان فرزانه و تقدير او است. گويي ناكامي در گرفتن نذري در ابتداي داستان بهانه‌اي است براي اين سفر متعالي و شخصيت‌سازي قهرمان داستان كه داراست.
در پايان داستان دارا جاي پيرمرد را مي‌گيرد كه نشان مي‌دهد عقل معاش كه در لباس كودكي ظاهر شده است به عقل معاد در لباس پيرمرد و پير روحاني تبديل مي‌شود. داستان روحاني سفر انسان و سلوك معنوي او به شكل بسيار زيبايي و در قالب بسيار شاد و شيريني در اين نمايشنامه جلوه‌گر است. نويسنده با استفاده از مظاهر كودكانه و ناملايمات زندگي ماجراجويانه انسان با تكيه بر خودباوري و تبديل مشكلات به فرصت‌هاي پيش رو قصد دارد شخصيت مخاطب را به عمق معناي زندگي برساند و مثل همان پيرمرد يا ماه نمايشنامه عمل كند. گويي نويسنده خود پيرمرد و ماهي است كه مرحله به مرحله با مخاطب همراه است و در عمق بخشيدن به شخصيت كودكان و رساندن آنها به خوشبختي حقيقي عامدانه در لباسي ديگر جلوه‌گر است. در قسمتي از نمايشنامه، نويسنده چالش‌هاي زندگي را به شكل راهزن، همراه كودكان نشان مي‌دهد و با سطح ديالوگ‌ها‌ي راهزنان و توجيه‌سازي آنها قصد دارد زندگي را در كمال جديت، كودكانه ببيند و اين خود دليل ديگري است كه نويسنده قصد آموزش و آموزگاري دارد. دارا كه در سفر زندگي به سطحي از عقل معاد و شعور معنوي رسيده است به راحتي از عهده راهزنان برآمده و حتي آنان را فراري مي‌دهد.
بستن دست راهزنان و فرار كردن آنها از دارا (كه حالا داراي دانش رويارويي با چالش‌هاي زندگي است و به حدي از قدرت معنوي رسيده است) بسيار زيبا و جالب نمود يافته است. همراهي نمايشنامه با موسيقي شاد و جذاب و حركات موزون باعث شده تا مخاطب كودك با شخصيت‌ها همذات‌پنداري كند و شخصيت‌هاي زن ارباب، هندوانه بزرگ و راهزن‌ها با توجه به كاركردهاي نمايشي‌شان دقيق و بجا در نمايشنامه ظاهر شده‌اند و اين فضاسازي مناسب در جهت تصوير‌سازي در ذهن كودكان از ديگر نقاط برجسته در اين نمايشنامه است.
قسمت دوم كتاب كه به كودكان كار تقديم شده است با نمايشنامه چرخ چرخ عباسي آغاز مي‌شود. اين قسمت نمايشنامه ۵ پرده دارد. پرده اول با صحنه كهكشاني و راهنما بودن ستاره‌ها براي آنها كه به سفر مي‌روند، آغاز مي‌شود. شايد بتوان گفت محوري‌ترين و كليدي‌ترين بن‌مايه و تم اصلي كتاب نون و حلوا «سفر» است. سفر شخصيت‌ها از خود به خود و رسيدن به مفهوم نهايي زيستن. آنچه در نمايشنامه اول به شكل شخصيت راهزن‌ها ظاهر مي‌شود در نمايشنامه چرخ چرخ عباسي در هيات روباه‌ها، مارها و باباقوري تجلي يافته‌اند كه صداي آواز بچه‌ها كه صداي حقيقت و صداقت است سرانجام بر روباه‌هاي شني و فرياد مارهاي گرسنه و زخمي فائق مي‌آيد. هر دو نمايش به‌رغم تفاوت‌هاي آشكاري كه دارند يك مفهوم را بيان مي‌كنند و شخصيت‌هاي هر دو نمايشنامه را از اين حيث مي‌توان با يكديگر مقايسه كرد.
پرده چهارم و پنجم نمايشنامه با شعله‌ور شدن خورشيد در آسمان صحنه آغاز مي‌شود و در پايان جايش را به ماه تمام مي‌دهد كه يادآور ماه در نمايشنامه نخست (نون و حلوا) و مفهوم باطن كودكانه شخصيت‌هاي نمايشنامه است. پايان پرده نمايش پنجم نيز همان پرده اول است. اينكه هر انساني ستاره دارد، اين ستاره حقيقت او است كه راه نهايي و سفر معنوي را برايش مشخص مي‌كند. باباقوري كه شخصيت منفي نمايشنامه است تا پايان با قهرمان‌ها همراه است كه يادآور وجود كهن الگوي سايه در روانشناسي يونگ است. همان شخصيتي كه در قالب دزدهاي نمايشنامه اول ظهور يافته است.
نويسنده نمايشنامه «نون و حلوا» با قلمي گيرا و فضاسازي و پرداخت مناسب شخصيت‌ها به خوبي از عهده كار برآمده است و ناخودآگاه جمعي مخاطبين را از رهگذار شادي به آگاهي نخستين مي‌رساند. از ديد او زندگي يك سفر مخاطره‌انگيز و جذاب است كه با رجوع به خويشتن مي‌توان از مسير لذت برد و بسياري از چالش‌هاي آن همين‌قدر كودكانه است كه فضاي نمايش و نمود آن. مساله‌اي كه در نمايشنامه‌هاي كودك و نوجوان جاي پرداخت بيشتر و عالي‌تر دارد و چاپ دوم اين‌گونه آثار فرصت تازه‌اي براي علاقه‌مندان اين سبك از نوشتن است.