به مناسبت اكران مستندهايي كه امسال پرمخاطب شدند
سوژه‌هاي جذاب؛ از مستند تا سينمايي
تينا جلالي
به تازگي پلتفرم هاشور مستندهاي پرمخاطب سال را اعلام كرده است، فيلم‌هاي «ضدقهرمان»، «كارون»، «دبستان پارسي» و «در مضار توتون» در رده اول تا چهارم پرفروش‌ها و پربيننده‌هاي سال ۱۴۰۳ قرار گرفتند، همچنين گروه هنر و تجربه مستندهاي «ايساتيس»، «قوي‌دل» و «خانواده خلج» را به عنوان 3 مستند پرمخاطب اكران خود اعلام كرد.
اگرچه نمايش فيلم مستند در بخش آنلاين و اكران در سالن‌هاي سينما دو مقوله مجزاي از هم هستند، اما توجه و استقبال مخاطب به بعضي از مستندها حاوي نكات مهمي مي‌تواند باشد.
اساسا مستند يكي از مهم‌ترين و پركاربردترين گونه‌هاي سينمايي در دنياست كه به دليل آگاهي‌بخشي بالا، بي‌شمار طرفدار دارد. فيلمسازان از اين مديوم براي بيان دغدغه و انتقال آنچه در ذهن دارند، استفاده مي‌كنند تا واقعيت را پيش روي مخاطب قرار دهند، از آنجايي كه قواعد ساختاري اين مدل فيلمسازي با ديگر گونه‌هاي سينمايي متفاوت و در ضمن سهل‌تر و ارزان‌تر است بيشتر مورد توجه فيلمسازان خاص و دگرانديش قرار مي‌گيرد.
فيلم مستند هرقدر سوژه جذاب و ناب و كمتر گفته شده‌اي داشته باشد، گستره مخاطبانش بيشتر مي‌شود و كنجكاوي و حواشي زيادي پيدا مي‌كند. از اعتياد و فقر و كارتن‌خوابي گرفته تا تجاوز و تعرض و... مضاميني هستند كه به‌رغم اهميت سوژه، دشواري‌هاي زيادي براي كارگردان در پي دارند. اما خب بعد از ساخت، گل مي‌كنند و زمان نمايش به شدت ديده مي‌شوند. يكي از موضوعاتي كه فيلمسازانِ محدود، ريسك ساخت آن را قبول مي‌كنند به حوزه سياسي مربوط مي‌شود، البته اين بخش به‌رغم جذابيت‌هاي بالاي روايي، اما سختي‌هايي زيادي براي ساخت دارد و فيلمسازان بيشتر به واسطه نگرش و آگاهي از مسائل سياسي به ساخت چنين مستندهايي روي مي‌آورند و رنج ساخت آن را به جان مي‌خرند.
اگر خاطرتان باشد همين چند سال پيش مستند خارجي «تشييع جنازه رسمي» درباره معماي شخصيتي به نام جوزف استالين، رهبر حزب كمونيست و اتحاد جماهير شوروي در سانس‌هاي آخر شب جشنواره سينما حقيقت به نمايش درآمد و مخاطبان ارتباط فوق‌العاده‌اي با اين فيلم برقرار كرده بودند، اهميت اين مستندِ محصول كشور ليتواني و هلند پيرامون سوالات مهم و مطرح شده‌اي درباره استالين بود كه دست‌كم گرفته شده بود.
نمونه متاخر از اين دست مستندها كه امسال با استقبال عجيب مخاطبان همراه شد ، «ضدقهرمان» به كارگرداني عارف افشار است.
همان‌طور كه اشاره شد استقبال از اين فيلم تا جايي بود كه طبق اعلام هاشور؛ مستند «ضد قهرمان» پرمخاطب‌ترين مستند سال شد، البته خودمان هم شاهد بوديم كه در جشنواره سينما حقيقت امسال اين مستند پربيننده شد و به چند سانس فوق‌العاده رسيد.
«ضدقهرمان» با محور قرار دادن سوژه صادق خلخالي به بيان روايت‌هاي كمتر گفته شده از دوران مسووليت خلخالي و تفكر حاكم بر آن دوران پرداخت. اين مستند موافقان و مخالفان بسيار زيادي داشت، اما آنچه درباره اين فيلم قابل توجه بود، بيان حقايقي درباره يك شخصيت پنهان در تاريخ است.
تاريخ ايران شخصيت‌هاي مشهور اعم از منفي يا مثبت زيادي نظير ناطق نوري، محمود احمدي‌نژاد، سيدمحمد خاتمي، سعيد جليلي، محمدجواد ظريف، محسن رضايي، ميرحسين موسوي، مسعود رجوي، ابوالحسن بني‌صدر، سعيد حجاريان و... دارد كه درام و كاريزماي زندگي و دوران كاري هر كدام از اين اهالي سياست جذابيت بالايي دارد براي اينكه دستمايه ساخت آثار مستند قرار بگيرد.
همان‌طور كه رخشان بني‌اعتماد و مجتبي ميرطهماسب مستند «توران خانم» را درباره توران ميرهادي، معمار نهادهاي كودكي و مادر علمِ تعليم و تربيت نوين در ايران و بنيانگذار مدرسه فرهاد، شوراي كتاب كودك و فرهنگنامه كودكان و نوجوانان ساختند يا مصطفي رزاق كريمي مستند «احمد» درباره زندگي مرحوم احمد خميني و بانو قدس ايران درباره زندگي و حيات خانم خديجه ثقفي همسر فقيد رهبر انقلاب را به تصوير كشيد يا محمدحسين مهدويان مستند سينمايي ايستاده در غبار را درباره زندگي احمد متوسليان ساخت يا مستند ترور سرچشمه او كه به بررسي ابعاد، آثار و چرايي انفجار دفتر مركزي حزب جمهوري اسلامي در تير ماه سال 1360 كه منجر به شهادت دكتر بهشتي و تعدادي از مسوولان ارشد كشور شد، مي‌پردازد. اين مستندسازان، هر كدام در مديوم سينمايي هم موفق بودند، چراكه وقتي سينماي داستاني را براي روايت انتخاب كردند به دليل اشراف به موضوع و سوژه و توجه به خواسته مخاطب، فيلم‌هاي پربيننده و جذابي ساختند.
به تازگي عارف افشار، كارگردان جوان گفته درنظر دارد مستندهايي درباره شخصيت‌هاي سياسي نظير خاتمي يا احمدي‌نژاد را بسازد. او همچنين در گفت‌وگو با «اعتماد» هم بيان كرده بود كه فيلمنامه‌اي با موضوع يكي از اتفاقات بعد از انقلاب نوشته و در تلاش است امكان ساختش فراهم شود. به نظر مي‌رسد باتوجه به سبقه كارگردان و سوژه‌هايي كه انتخاب مي‌كند در صورت حمايت، ساخته سينمايي اين فيلمساز هم توجه‌ها را به خود جلب كند.
همان‌طور كه مستند «برزخي‌ها»ي اين كارگردان پيش‌تر با موضوع متفاوت و جنجالي درباره ممنوع‌الكاري هنرمندان در دهه شصت كه ساخته بود، با اقبال مخاطبان و سينماگران و سياسيون همراه شد.