معماي پ‌ك‌ك و ترديدهاي آنكارا
سيامك كاكايي
«سلاح‌ها را زمين بگذاريد، مسووليت اين تصميم تاريخي را برعهده مي‌گيرم.» اين جمله، پيام اصلي نامه عبدالله اوجالان رهبر در‌بند «پ‌ك‌ك» به اعضاي اين گروه بود كه 27 فوريه 2025 ازسوي نمايندگاني از حزب «برابري و دموكراسي خلق‌ها» در تركيه بيان شد. اوجالان در اين نامه همچنين از «پ‌ك‌ك» خواسته است كه درنشستي گرد هم آيند و تصميم به زمين گذاشتن سلاح و انحلال حزب بگيرند. اما آيا اين پيام مي‌تواند حكمي بر پايان نزديك به نيم قرن فعاليت حزب مسلحي باشد كه 41 سال آن را در جنگ و مبارزه مسلحانه با دولت و ارتش تركيه گذرانده است؟ يا آنكه اين درخواست اوجالان نيز به سرنوشت نامه‌هاي مشابهي كه وي و از جمله در جريان پروژه گشايش كردي منتشر كرد، دچار خواهد شد و درنهايت خلع سلاحي هم در كار نخواهد بود؟ اگر اين‌گونه نيست و روندها تغيير كرده‌اند، پس پيام جديد اوجالان چه ويژگي دارد و ضمانت اجرايي آن كدام است؟ «پ‌ك‌ك» اختصار نام حزب كارگران كردستان تركيه است كه ازسوي دولت آنكارا به گروهي تروريستي و تجزيه‌طلب شناخته شده است و رهبر آن (عبدالله اوجالان) در 1999 دستگير و تاكنون در جزيره ايمرالي زنداني است. هر چند در نامه اوجالان و در ازاي خلع سلاح پ‌ك‌ك خواسته چنداني از دولت تركيه عنوان نشده است، اما انتشار اين پيام در وضعيت كنوني مهم تلقي مي‌شود. البته عبدالله اوجالان تقريبا در خلال دو دهه اخير با تغيير لحن نسبت به گذشته بارها از يك راه‌حل مسالمت‌آميز و خلع سلاح پ‌ك‌ك سخن گفته است. اما ماجراي نوشتن نامه انحلال «پ‌ك‌ك» از آنجا آغاز شد كه رهبر حزب ملي‌گراي حركت ملي تركيه «دولت باغچلي» اواخر اكتبر 2024 در اقدامي تابوشكنانه خواهان سخنراني اوجالان در مجلس تركيه براي اعلام پايان فعاليت «پ‌ك‌ك» شد. وي در نشست پارلماني گفت: بگذاريد بيايد و در مجلس صحبت كند. بگذاريد فرياد بزند كه تروريسم كاملا پايان يافته و سازمانش منحل شده است. پس از آن رجب طيب اردوغان از اين ابتكار حمايت كرد و نمايندگاني از حزب كردي برابري و دموكراسي با اوجالان درايمرالي و با هدايت «ميت» گفت‌وگو كردند و نهايت به اينجا رسيد. در واكاوي لحن واكنش دولت تركيه و پ‌ك‌ك به پيام اوجالان نوعي بي‌اعتمادي متقابل، به چشم مي‌خورد و ممكن است چنين مواضعي نتيجه فرآيند سياسي احتمالي را با حاصل جمع صفر مواجه سازد. افكان علا، معاون رييس حزب عدالت و توسعه، ماهيت فراخوان عبدالله اوجالان را مرحله مهمي خواند و گفت: ما به نتايج نگاه مي‌كنيم، زيرا، اراده قوي رييس‌جمهوري و اظهارات آقاي دولت باغچلي، تركيه‌اي بدون تروريسم است. حزب كارگران كردستان (پ‌ك‌ك) هم در بيانيه‌اي اعلام كرد: ما كاملا با محتواي درخواست اوجالان موافق هستيم و درگيري‌ها را فورا متوقف مي‌كنيم. اين بيانيه اما اجراي عملي خلع سلاح را تنها تحت رهبري عملياتي عبدالله اوجالان، امكان‌پذير دانسته است. اين يعني آنكارا اوجالان را آزاد كند تا بتواند روند خلع سلاح را برعهده بگيرد كه تاحدود زيادي دور از انتظار مي‌نمايد. در تحليل محتواي اين رويداد جديد نكات بسياري تاثيرگذارند. چه آنكه حمايت رهبر مهم‌ترين حزب ملي‌گراي تركيه از انجام مذاكره دولت با اوجالان براي انحلال پ‌ك‌ك همراستا با اهداف راهبردي آنكارا در حوزه مسائل كردها در داخل و عرصه منطقه‌اي است.
نگاه چندگانه عدالت و توسعه به مساله كردها
در تاريخ يكصد ساله تركيه هيچ كدام از دولت‌ها و احزاب سياسي به اندازه عدالت و توسعه بر حل مساله كردها متمركز نبوده است. بي‌گمان نگرش رجب طيب اردوغان و به ويژه در دهه اول حكومت عدالت و توسعه كه كردها از اين حزب حمايت مي‌كردند، در تغيير اوضاع كارگر بود و اعطاي حقوق فرهنگي و مدني به كردها در تركيه قابل اشاره است. همچنين آزادي بيشتر در نشر و چاپ كتاب و مجلات و برگزاري دوره‌هاي تدريس به زبان كردي، راه‌اندازي كانال تلويزيون دولتي كردي (ت ر ت كردي) واجراي طرح گشايش كردي در 2012 گام‌هاي بزرگي در تغيير ماهيت كنش با وضعيت كردها در تركيه بوده است.در آن هنگام فرمان اردوغان به انجام مذاكره آنكارا با پ‌ك‌ك تابوشكني اساسي در تعامل آنكارا با اين گروه بود و بر اقدام متقابل آنها نيز تاثير گذاشت. چنانچه عبدالله اوجالان در مارس 2013 همزمان با جشن نوروز نامه‌اي منتشر كرد و از نيروهاي پ‌ك‌ك خواست سلاح را زمين بگذارند و خواسته‌هاي خود را با شيوه‌هاي مسالمت‌آميز پيگيري كنند. اين نامه تحولي تاريخي در مساله كردي تركيه بود و پ‌ك‌ك هم اعلام آتش‌بس كرد. همزمان اردوغان در اقدامي نمادين و در مراسمي در شهر دياربكر از برخي چهره‌هاي شناخته شده كرد مانند مسعود بارزاني، رييس وقت اقليم كردستان عراق، ابراهيم تاتليس و شوان پرور دو هنرمند شناخته شده كرد اهل تركيه دعوت كرد و از روند صلح دموكراتيك و گشايش در مساله كردي در اين كشور سخن گفت. اين سياست با وجود اعتراض و انتقادهاي تند ملي‌گراياني چون حزب حركت ملي در فرآيندي نرم و آرام به اجرا درآمد. اما ديري نپاييد كه ورق بازي به كلي برگشت و پيروزي كردها در انتخابات پارلماني 2015 و كاهش آراي عدالت و توسعه در جنوب شرقي تركيه كافي بود تا جو و فضاي امنيتي را به استان‌هاي كردنشين بازگرداند و به آتش‌بس پ‌ك‌ك با دولت آنكارا هم پايان دهد. اما مهم‌تر از آن ناآرامي‌ها در سوريه و اعلام مناطق خودگردان كردي در اين كشور بود كه نگراني و دغدعه‌هاي آنكارا در اين عرصه را به سطح امنيت ملي كشاند و جنگ و درگيري‌ها از سر گرفته شد. اردوغان هرگونه اقليم‌سازي كردي در شمال سوريه را خط قرمز آنكارا دانسته است و به همين خاطر تركيه در فاصله 2016 تا 2020 در چند عمليات بزرگ نظامي بخش‌هايي از خاك سوريه ازعفرين تا مناطقي در شرق رود فرات را به تصرف در آورد و هنوز در كنترل نيروهاي وابسته به تركيه است.
صحنه داخلي تركيه، چشم انتظار تحول
در نگرش سياسي دو دهه گذشته در تركيه «تغييري پاراديمي» در مساله كردي به وجود آمده است. بدان معنا كه شرايط اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و حتي سياسي مناطق جنوب شرقي تركيه قابل مقايسه با اوضاع دهه 1980 كه پ‌ك‌ك اقدام به جنگ مسلحانه عليه دولت كرد، نيست. اكنون شادماني مردم در دياربكر بزرگ‌ترين شهر كردنشين تركيه نسبت به پيام اوجالان، بازگوي اين واقعيت است كه جنگ ديگر كافي است و فرصت‌ها براي بهره‌گيري از آزادي‌هاي مدني و فرهنگي و توسعه اقتصادي تنها در صلح دست يافتني است. در صحنه سياسي تركيه نيز مرور واكنش موافقان انحلال پ‌ك‌ك قابل تأمل است. اوزگور اوزل، رييس حزب جمهوري خلق، بزرگ‌ترين حزب مخالف، با استقبال از فراخوان انحلال پ‌ك‌ك بيان داشت: مساله كردها به‌طور شفاف و زير سقف پارلمان تركيه قابل حل و فصل است. سياستمداران مخالف ديگري چون احمد داوود اوغلو، رييس حزب آينده، هر فراخواني براي برون‌رفت از تروريسم را مثبت خوانده و تاكيد كرد، براي اجراي فراخوان انحلال پ‌ك‌ك بايد از تجربيات گذشته عبرت گرفت. علي باباجان، رييس حزب دموكراسي و پيشرفت هم گفته است: اگر سازمان تروريستي پ‌ك‌ك سلاح‌هاي خود را كنار بگذارد و منحل شود، يك تحول تاريخي خواهد بود. به اعتقاد بولنت كايا، معاون حزب سعادت استانبول، در نبود خشونت و ترور در تركيه، حوزه سياست مدني گسترش مي‌يابد. اما اين استقبال‌ها مواضع همه مردم و احزاب سياسي و حتي در لايه‌هاي نظامي تركيه را شامل نمي‌شود.
مخالفاني كه مي‌گويند، نه!
رايزني‌هاي غيرمستقيم ميان دولت تركيه با ايمرالي براي صدور فرمان انحلال پ‌ك‌ك از سوي اوجالان، منتقدان زيادي هم دارد. اگرچه رهبر حزب حركت ملي به معنايي مبتكر طرح گفت‌وگو با اوجالان است، اما در ميان ملي‌گرايان مخالف دولت، صداهاي ديگري شنيده مي‌شود. «مساوات درويش اوغلو»، رييس حزب «خوب» با لحني خشمگين به اقدام دولت اردوغان واكنش نشان داد و بيان داشت: «ما با حكومتي مواجهيم كه منتظر نامه قاتل 50 هزار نفر از مردم ماست و مي‌خواهد از يك قاتل، كبوتر صلح بسازد. اين بازي كثيفي است و معناي آن پايان ترور نيست، بلكه فراخواني از پ‌ك‌ك براي انتقال دفتر خود از شمال عراق به شمال سوريه است.» البته واكنش تند حزب خوب به روند ايجاد شده دولت و پيام اوجالان دور از انتظار نبود، زيرا اين حزب هنوز از پوسته سخت انعطاف درباره مساله كردها در اين كشور و حتي هر گونه مذاكره با احزاب قانوني كردي، بيرون نيامده است. مي‌توان به واكنش‌هاي سختگيرانه خانم مرال آكشنر، رهبر سابق حزب خوب در جريان انتخابات 2023 و مخالفت با مذاكره با حزب دموكراسي خلق‌ها براي جلب حمايت آنها از ائتلاف شش‌گانه اشاره كرد. حزب ظفر هم كه به ملي‌گرايي شهرت دارد، به تندي با موضوع اوجالان برخورد كرده است. علي شهيرلي اوغلو، نائب رييس ظفر گفته است كه اين روند ويرانگر را تضعيف خواهيم كرد و نمي‌توانيم ملاقات با تروريست‌ها را با نامگذاري ايمرالي پنهان كنيم. ما تروريست‌ها را تروريست مي‌ناميم.
پيامدهاي بيروني
با آنكه نيروهاي پ‌ك‌ك عمدتا در كوهستان‌هاي شمال عراق مستقر هستند، اما نگاه تركيه اكنون به شمال سوريه متمركز است، زيرا گروه‌هاي كرد مسلح در شمال سوريه كه وضعيت اداره آن مناطق را عهده‌دار هستند، مهم‌ترين چالش امنيتي آنكارا را تشكيل مي‌دهد. مقام‌هاي تركيه گفته‌اند كه با هرگونه امتيازي درباره اداره محلي مناطق كردنشين سوريه مخالفند و اين ملاحظه را به احمد الشرع، رييس دولت انتقالي سوريه هم اعلام كرده‌اند. هنگامي كه حكومت بشار اسد سرنگون شد و نيروهاي وابسته به تركيه كنترل منبج را به دست گرفتند، تحركاتي در مرزهاي تركيه از سوي ارتش اين كشور براي بررسي احتمال عملياتي محدود در حوالي كوباني انجام شد. شايد نامشخص بودن سياست امريكا در سوريه و هشدارهاي اروپا مانع از اين اقدام تركيه شد. همچنين اين احتمال وجود دارد كه آنكارا تا زماني كه نسبت به رفع تحركات گروه‌هاي مسلح كرد سوريه و قطع حمايت‌هاي ضمني امريكا از آنها اطمينان حاصل نكند، مناطق تحت كنترل خود در شمال شرقي و غربي سوريه را ترك نخواهد كرد. اكنون اما اين سناريو در محافل امنيتي تركيه مطرح است كه يكي از اهداف اصلي پيش كشيده شدن پيام اوجالان براي خلع سلاح پ‌ك‌ك تاثيرگذاري بر ماهيت فعاليت شبه نظاميان كرد سوري است كه به لحاظ ايدئولوژي به اوجالان نزديك هستند و تركيه آنها را ادامه گروه پ‌ك‌ك مي‌داند. شايد نتيجه‌گيري در اين باره زود باشد، ولي واكنش اوليه فرمانده گروه‌هاي كرد سوريه به پيام عبدالله اوجالان و همزمان با نوع برخورد امريكا به اين پيام، خوشايند آنكارا نبوده و ترديدهاي آنكارا درخصوص آينده فعاليت اين گروه‌ها را باقي گذاشته است.
با آنكه امريكا از فراخوان اوجالان استقبال كرد، اما مواضع رايان هيوز، سخنگوي شوراي امنيت ملي كاخ سفيد مي‌تواند براي آنكارا معناي ديگري داشته باشد. وي ابراز اميدواري كرد كه اين تحول مهم به كاهش نگراني‌هاي متحد ما تركيه در قبال شركاي امريكا در مبارزه با داعش در شمال شرقي سوريه كمك كند. در همين حال، مظلوم عبدي، فرمانده نيروهاي دموكراتيك سوريه، پيام عبدالله اوجالان را تاريخي دانسته، اما تاكيد كرد كه اين پيام به پ‌ك‌ك در تركيه برمي‌گردد و به سوريه مربوط نمي‌شود. در عراق نيز عبور تركيه از درگيري و چند دهه جنگ و امنيتي‌سازي در شمال عراق به سمت امنيت فعاليت‌هاي اقتصادي اولويت دارد. پروژه «جاده توسعه» كه دسترسي تركيه را به خليج‌فارس ميسر مي‌سازد با جديت و هزينه كلان مالي در جريان است و غير از عراق دو كشور ديگر عربي يعني قطر و امارات در آن عضويت دارند و سرمايه‌گذاري كرده‌اند. از اين نگاه گذار به فعاليت‌هاي گسترده اقتصادي تركيه در كردستان عراق و ايجاد كريدور جاده‌اي از عراق به خليج‌فارس نيازمند كاهش ريسك‌هاي امنيتي خواهد بود.
اكنون دولت تركيه مي‌خواهد با كمترين هزينه و ايجاد اجماع ملي معماي امنيتي بيش از چهار دهه فعاليت مسلحانه پ‌ك‌ك را به نقطه پايان برساند.هنوز اما و با وجود جهاني شدن پيام اوجالان و واكنش‌هاي همه سويه به آن، مشخص نيست كه مجري اصلي اين پيام كيست؟ يعني دولت آنكارا در كجاي اين ماجرا قرار گرفته است. همچنين اعضاي پ‌ك‌ك چه سرنوشتي خواهند داشت و زمين گذاشتن سلاح چگونه آغاز و تحويل‌گيرنده سلاح‌ها و ضمانت‌هاي اجرايي را چه نهادي در داخل تركيه يا در بيرون از اين كشور برعهده خواهد گرفت؟ اين دشوارترين معمايي است كه دولت عدالت و توسعه براي حل و برون‌رفت از آن با چالش و ترديدهاي ساختاري مواجه است.
دكتراي روابط بين‌الملل
و پژوهشگر حوزه تركيه