زهرا علي‌پور
آدميزاد چه چيز ارزشمند‌تر از جان دارد؟ همين جان عزيز را در يك قايق بادي سوار بر اقيانوس قمار مي‌كنند تا از وطن به اروپا برسند يا غرق شوند! اصلا زنده بمانند يا بميرند. بعد از رسيدن و پذيرش در انگلستان، به جزيره‌اي دورافتاده، تبعيد بشوند يا نشوند؟ آنها ادامه زندگي را همين‌اندازه صفر و يكي انتخاب مي‌كنند: آمارها مي‌گويند ايراني‌ها بيشترين سهم را ميان مهاجران غيرقانوني به انگلستان از راه قايق بادي كوچك دارند. طبق داده‌هاي سازمان جهاني مهاجرت (IOM) ايراني‌ها در سال‌هاي 2021 تا 2024 ميان رتبه‌هاي اول تا سوم بيشترين مهاجر غيرقانوني با قايق بادي كوچك در كانال مانش بودند. پاسخ درباره چرايي اين رفتار (يعني رفتن و احتمالا نرسيدن ايراني‌ها در اين مسير مرگبار) را بايد درباره نگاه شهروندان نسبت به آينده مطلوب‌شان در وطن‌شان جست‌وجو كرد. گزارش‌هاي مرتبط با فقر و تحليل كارشناسان در ايران نشان مي‌دهد كه اميد به بهبود وضعيت اقتصادي در طبقه كمتربرخوردار كشور به‌شكل خطرناكي كم شده است و آنها در وضعيت زيست در لحظه و گذران روزانه قرار دارند. مصاحبه‌هاي ميداني «اعتماد» از افرادي كه اين مسير را براي مهاجرت انتخاب مي‌كنند هم نشان مي‌دهد كه بيشترين گروه از اينگونه از مهاجرت‌هاي خطرناك در كشور، افرادي با درآمد بسيار پايين و جزو دهك‌هاي كم‌برخوردار كشورند!
ايراني‌ها بيشترين سهم در مهاجرت غيرقانوني
با قايق به بريتانيا
شاخص «عبور با قايق كوچك بادي در كانال مانش» جزو مهاجرت‌هاي غيرقانوني و پرمرگ‌وميرترين آنهاست. مهاجرها در اين سفر مرگ‌آور، از تركيه و از راه ساحل مانش با قايق‌هايي از اين كانال عبور مي‌كنند. افغانستاني‌ها هم از مليت‌هاي ثابت در اين نوع مهاجرت غيرقانوني هستند، آنها از ايران به عنوان كانال عبور به اروپا استفاده مي‌كنند و بعد از رسيدن به تركيه، با اين قايق‌ها مهاجرت مي‌كنند.
همانطور كه از جدول بالا مشخص است در سال 2021 ايران و عراق بيشترين مهاجرت غيرقانوني از اين كانال را داشتند. آلباني، افغانستان و ايران سه كشور با بيشترين مهاجر در مهاجرت غيرقانوني با قايق به بريتانيا بودند. در سال بعد (2023) افغانستان، ايران و تركيه بيشترين مليت‌هاي مهاجرفرست در اين شاخص بودند و در سال 2024 (البته تا سپتامبر) افغانستان، ويتنام و ايران سه كشور اول ارسال‌كننده مهاجر غيرقانوني با قايق بادي در كانال مانش بودند.
هر ايراني 500 ميليون تومان قاچاق مي‌شود!
از مصاحبه‌هاي متعددي كه در اين باره انجام داده‌ايم مشخص شد كه بازه مالي كه مهاجرها به قاچاق‌چي‌ها براي شروع فعاليت مهاجرت داده‌اند، چيزي بين ۴۰۰ تا ۷۰۰ ميليون تومان بوده است. شروع فرآيند به اين شكل است كه افرادي ساكن تركيه يا ايران، به‌شكل مخفيانه و در چند مرحله، مهاجرها را كه از ايران، افغانستان و عده‌اي كه «شبيه آفريقايي‌ها هستند» را از مرز ايران به تركيه رد مي‌كنند. در اين جا كار قاچاقچي اول تمام مي‌شود و افراد را به يك خانه يا مخروبه‌اي در شهرهاي مرزي تركيه مي‌برد. مهاجرها براي پياده‌روي‌هاي طولاني، بدون غذا و لباس كم به اين سفر مي‌روند. به همين دليل تا آمدن فرد دوم براي حمل مسافرها ممكن است روزها گرسنه بمانند.
در خوش‌بينانه‌ترين حالت، مامور دوم، مسافرها را در زير يك ون در حالي كه از بيرون مشخص نباشد، به‌شكل خوابيده سوار مي‌كند. مواردي «ممكن است ۳۰ نفر در يك ون كنار هم دراز بكشند!» در بسياري از موارد در اين مرحله، پليس‌هاي شهري تركيه، متوجه ون‌هاي مشكوك مي‌شوند و افراد را زنداني و در بهترين حالت، به ايران بازمي‌گردانند.
اگر هم پليس متوجه اين ون مشكوك نشود، افراد در يك شهر مرزي به مامور سوم تحويل داده مي‌شوند و با قايق‌هايي كه تيوب‌هايي به آن متصل است، راهي كانال مانش مي‌شوند! يكي از مسافرها به «اعتماد» مي‌گويد: «من و 15 نفر ديگه روي يه تيوب 2 متري تحويل دادن و گفتن تو كه قوي‌تري پارو بزن! و وقتي سوار شديم، بخشي از بدن‌هاي آدم‌ها روي آب بود و جاي بيشتري براي همه نبود».
غزال، يكي ديگر از خانواده‌هاي اين مهاجرهاست كه با «اعتماد» درباره فرآيند اين مهاجرت گفت‌وگو كرد. او دختر بزرگ خانواده است. برادرش اميرمحمد 9ماه است كه همه پس‌اندازش و بخشي از دارايي خانواده را فروخته و گفته مي‌روم كه خوشبخت شوم: «از نه ماه پيش كه از تركيه بهمون زنگ زده، هيچ خبري ازش نداريم. پاي تلفن گفته بود كه راه‌بلد مي‌گه تا يه ماه ديگه مي‌رسه به انگليس و از اونجا زنگ ميزنه بهمون. اما هنوز زنگ نزده و نمي‌دونيم بايد به كي بگيم و از كجا خبرشو بگيريم».
مساله نداشتن چشم‌انداز نسبت به آينده است!
اين روايت‌ها را بايد كنار ميزان افزايشي مهاجرت ميان ايراني‌ها گذاشت. در يك پيمايش كه به‌تازگي منتشر شده است، از ميان 12هزار نفر شركت‌كننده، فقط 16درصد گفتند كه به مهاجرت فكر نمي‌كنند و 84درصد گفتند كه به مهاجرت فكر مي‌كنند! بهرام صلواتي و محمد فاضلي كه اين پيمايش را تعريف كرده‌اند علت اين ميل 84درصدي به مهاجرت را به حكمراني مرتبط مي‌دانند. همچنين صلواتي در بررسي يك گزارش بين‌المللي ديگر گفته بود كه «درخواست پناهجويي ايرانيان به‌تازگي به كشورهايي چون استراليا هم افزايش پيدا كرده است. ايراني‌ها رتبه اول را در ميان مليت‌هاي ثبت‌كننده درخواست جديد پناهجويي در كشور استراليا با 1916 درخواست در سال 2020 كسب كردند كه نسبت به سال 2021 رشد 226 درصدي را نشان مي‌دهد. صلواتي تاكيد مي‌كند كه جايگاه ايران در بين 15 مليت برتر ثبت درخواست جديد پناهجويي در كشورهاي ميزبان متعلق به استراليا، مجارستان، بريتانيا، تركيه و لتوني است.
«هادي كهولي»، اقتصاددان درباره مهاجرت بي‌بازگشت به ايران به «اعتماد» مي‌گويد: «وقتي فردي روي جانش قمار مي‌كند، يعني ديگر از يك‌لحظه بعد زندگي‌اش هم مطمئن نيست. اين دقيقا همان وضعيت «شاخص چشم‌انداز سرزميني» است. يعني ما با شهروندان‌مان در ابعاد مختلف سياسي و اجتماعي و اقتصادي چه كرديم كه اين مسير را براي بقا انتخاب مي‌كنند؟ اين مساله متوجه طبقه ضعيف جامعه هم نيست. امروز با موج مهاجرت بي‌بازگشت متخصص‌هاي مختلف كشور هم مواجهيم. فساد، فقر نهادينه‌شده، مهاجرت را نه يك رفتار اعتراضي كه يك رفتار براي بقا تبديل كرده است. سياست‌گذار ما بايد بداند كه مساله ديگر فقط اعتراض يا خشم اجتماعي ناشي از بحران‌هاي اقتصادي نيست، شهروند متعرض و خشمگين ايراني، تصميم گرفته است خودش را نجات بدهد چون درهاي نقد و تعديل براي بهبود اوضاع را بسته مي‌بيند».
فقط پناهنده به كشورهاي ديگر نمي‌فرستيم؛
هفدهمين كشور دانشجوفرست دنياييم
در يادداشتي از «بهرام صلواتي» و «محمدامين مولا» دو پژوهشگر حوزه مهاجرت مشخص شده است كه «براساس آخرين به‌روزرساني پايگاه داده يونسكو، جمعيت دانشجويان ايراني در خارج از كشور، براي هشتمين سال متوالي، روند افزايشي داشته است. هرچند براساس اطلاعات پايگاه يونسكو، در بازه زماني 2011 تا 2019، جمعيت دانشجويان ايراني در خارج از كشور همواره در تراز 50 هزار قرار داشته است، از سال 2020 عبور از سطح تراز 50 هزار آغاز شده و در اين سال جمعيت دانشجويان ايراني وارد تراز 60 هزار شده و در سال بعدي (2021)، جمعيت دانشجويان ايراني در خارج از كشور وارد تراز 70 هزار شده است. رتبه دانشجوفِرستي ايران در سال 2019، از رتبه 19 دنيا به رتبه 17 در سال 2020 افزايش يافته و در سال 2021، رتبه هفدهم دانشجوفِرستي كشور ثابت مانده است».
اين دو پژوهشگر براساس گزارش اخير Open-doors در نوامبر سال 2023، گفته‌اند كه جمعيت دانشجويان ايراني مشغول به‌تحصيل در كشورامريكا، بعد از يك دوره چهارساله نزولي، مجددا روند صعودي به خود گرفته است. برهمين اساس، جمعيت دانشجويان ايراني ساكن امريكا در سال تحصيلي 2023-2022 به عدد 10812 نفر رسيده است كه نسبت به سال گذشته 3/16 درصد رشد داشته است كه اين رشد نسبت به ميانگين كشور امريكا بالاتر بوده است؛ چراكه جمعيت دانشجويان بين‌المللي در امريكا در طول سال تحصيلي 2022-2021 از 949 هزار به يك ميليون و 57 هزار دانشجو در سال تحصيلي 2023-2022 رسيده است كه افزايش 5/11 درصدي را نشان مي‌دهد. همچنين رتبه دانشجوفرستي ايران به كشور امريكا در سال 2023 براساس تعداد دانشجويان، در جايگاه چهاردهم قرار دارد كه نسبت به سال گذشته، يك رتبه ارتقاء يافته است. براساس نرخ رشد دانشجوفرستي، ايران در جايگاه هفتم قرار دارد.
آنها در ادامه اين يادداشت نوشته‌اند كه بررسي رشته‌هاي تحصيلي دانشجويان ايراني ساكن امريكا نشان مي‌دهد كه پروفايل اين دانشجويان با ساير دانشجويان بين‌المللي ساكن امريكا تفاوت معناداري دارد. براي مثال بيشتر دانشجويان ايراني در حوزه مهندسي مشغول به‌تحصيل هستند، همچنين سهم دانشجويان ايراني مشغول به‌تحصيل در رشته‌هاي علوم كامپيوتر و رياضي، مديريت و تجارت، علوم اجتماعي نسبت به ساير دانشجويان بين‌المللي اختلاف نزديك به 50 درصدي دارد كه نشان مي‌دهد اقبال دانشجويان ايراني يا امكان پذيرش آنها در اين رشته‌ها نسبت به ديگر همتايان خود، بسيار پايين‌تر است. بررسي وضعيت دانشجوفرستي كشورهاي همجوار منتخب ايران در سال تحصيلي2023-2022 به كشور امريكا نشان مي‌دهد درحالي كه اغلب كشورهاي همجوار به‌ويژه كشورهاي حوزه خليج‌فارس، نرخ رشد منفي دانشجوفرستي به امريكا را تجربه كرده‌اند، ايران بيشترين نرخ رشد دانشجوفرستي را در اين بازه تجربه كرده است و در صدر اين فهرست قرار دارد.
سياست روشني براي مساله مهاجرت
(مهاجرفرستي و‌پذيري) نداريم!
صلواتي همچنين در مصاحبه‌اي درباره وضعيت مهاجرت به اوج آن در سال‌هاي اخير اشاره كرده است. اين مساله در حالي است كه ايران همزمان جزو كشورهايي با بيشترين پذيرش مهاجر هم هست. ايران بعد از امريكا، تركيه، روسيه، امارات، اوكراين و امريكا، بيشترين كشور مهاجرپذير دنياست.
همانطور كه در نمودار بالا مشخص است، ايران هفتمين كشور مهاجرپذير دنياست. درواقع ايران به دليل پذيرش افغانستاني‌ها در اين شاخص قرار دارد.
طبق جديدترين آمارهاي سازمان‌هاي بين‌المللي درباره مهاجرت، مطابق با سال‌هاي گذشته، بيش از نيمي از همه پناهندگان در 10 كشور ساكن بودند. در سال 2022، براي هفتمين سال متوالي، تركيه با نزديك به 3.6 ميليون پناهنده، عمدتا سوري، بزرگ‌ترين كشور ميزبان در جهان بود. پاكستان و جمهوري اسلامي ايران نيز جزو 10 كشور برتر ميزبان پناهجويان بودند. اوگاندا، روسيه، آلمان، سودان، لهستان، بنگلادش و اتيوپي در ادامه اين فهرست قرار دارند. بيشتر (نزديك به ۷۰%) از پناهندگان و ديگر افرادي كه نياز به حمايت بين‌المللي داشتند، در كشورهاي همسايه كشورهايشان ميزباني مي‌شوند و به همين دليل طبق گزارش كميسارياي عالي پناهندگان سازمان ملل متحد، كشورهاي كمتر توسعه يافته ميزبان تعداد زيادي از پناهندگان هستند. براي مثال، از هر پنج پناهجوي جهان، يك نفر در كشورهاي جنوب صحراي آفريقا ميزباني شده است، در حالي كه 90 درصد از كل پناهندگان در آسيا و اقيانوس آرام تنها در سه كشور ايران (3.4 ميليون)، پاكستان (1.7 ميليون) و بنگلادش (952400) در سال 2022، بيش از 339000 پناهنده به كشورهاي مبدأ خود بازگشتند كه كاهش 21 درصدي نسبت به سال گذشته را نشان مي‌دهد. بيشترين بازگشت (151,300) به سودان جنوبي بوده است كه اكثر آنها از اوگاندا (75,500) بوده‌اند. در حالي كه چالش‌هاي زيادي براي اندازه‌گيري افرادي كه از ماندن در كشور ميزبان سود مي‌برند، وجود دارد اما كميسارياي عالي پناهندگان سازمان ملل تخمين مي‌زند كه در سال 2022، 28 كشور حداقل يك يا چند پناهنده طبيعي را گزارش كردند (در مقايسه با 23 كشور در سال 2021) . در سال 2022، بيشتر تابعيت‌ها در اروپا اتفاق افتاد كه اكثريت آن (تقريبا 23300 پناهنده) در هلند بودند. حدود 18700 پناهنده اجازه اقامت طولاني مدت در كانادا را دريافت كردند. اقامت يا تابعيت (در سطح جهاني) عمدتا از سوريه (14400)، اريتره (4700) و ايران (3300) بوده است.
هادي كهولي، اقتصاددان درباره سياست‌هاي مهاجرپذيري به نوعي سردرگمي ساختاري اشاره كرد و گفت: «از تعداد قاچاق انساني از مرزهاي كشور عدد دقيقي نداريم. اما بايد توجه داشت كه بحراني كه امروز كشورهاي اروپايي با آن درباره مهاجرپذيري مواجه هستند ما هم كمابيش با آن مواجهيم. با اين تفاوت كه آنها از مدت‌ها پيش براي آن ساختاري تعيين كرده‌اند اما ما همچنان در مسير تعريف يك سازمان به اسم مهاجرت هستيم ولي كندي در سياست‌گذاري‌ها متاسفانه وضعيت را هرروز پيچيده‌تر مي‌كند. پيشنهاد مهم در اين باره مي‌تواند به تعريف سياست‌هايي دقيق و منضبط باشد كه هم براي هم‌وطن‌هاي مرزي‌مان ناامني ايجاد نكنيم و هم مقابل تعهدهاي‌مان به سازمان‌هاي بين‌الملل متعهد باشيم».
از ظرفيت اقتصادي داياسپوراي ايراني غافل نشويم
كهولي؛ همچنين در پاسخ به راه‌حل اين مساله گفت: «به‌هرترتيب كه داده‌هاي مهاجرت نشان مي‌دهد ايران در گروه مهاجرفرست‌ترين كشورها قرار دارد، اين نكته را نبايد فراموش كرد كه اكنون چه بايد كرد؟ چگونه از ظرفيت ايراني‌هاي خارج از كشور استفاده كنيم؟ چون هم آنها دل در گرو آبادي كشور دارند و هم ما بايد بتوانيم از اين شبكه تعاملي بهره‌مند شويم. نمونه كاري كه هند و چين در مسيري از گذار توسعه‌اي‌شان انجام دادند، نبايد از خروج انسان‌ها ترسيد، بلكه مساله زماني ترسناك است كه افراد با قطع رابطه به داخل، مهاجرت كنند. سياست‌گذار امروز بايد با بهره‌مندي از شاخص remittance ميزان ارتباطات بانكي با خارج از كشور را تسهيل كند و در گفت‌وگوها با كشورهاي خارجي بستري براي افزايش ارتباطات مالي با ايرانيان خارج از كشور ايجاد كند. به‌علاوه در طرح‌هاي توسعه‌اي كشور مي‌توانيم به‌شكل ريموت، از متخصص‌هاي ايراني خارج از كشور بهره‌مند شويم».
تعطيلي رصدخانه مهاجرت ايران؛
پاك كردن صورت مساله به جاي حل آن
رصدخانه مهاجرت ايران يكي از نهادهاي پژوهشي درباره داده‌هاي مرتبط با مهاجرت در كشور بود كه از سوي معاونت علمي و فناوري كشور تاسيس شده بود. حدود دو سال از تعطيلي اين نهاد پژوهشي در كشور مي‌گذرد و هنوز هيچ مقام رسمي در كشور وعده بازگشايي اين نهاد را نداده است. يكي از مهم‌ترين كاركردهاي اين مركز پژوهشي، ارايه جديدترين آمارهاي مرتبط با مهاجرت‌هاي دانشجويي، پناهندگي، اقليمي، كاري و ... بوده است. يكي از دلايل تعطيلي اين مجموعه، سياه‌نمايي نسبت به وضعيت مهاجرت در كشور اعلام شده بود. اين در حالي است كه تمام آمارهاي اين مركز پژوهشي از نهادهاي معتبر بين‌المللي بود و به زعم بسياري از خبرنگاران، توانسته بود بخش قابل‌توجهي از خلأ آماري كشور در زمينه داده‌هاي مهاجرت را پر كند.