الينديز گوسينوف، كارشناس مسائل بين‌الملل
سردار آلا ياروف، كارشناس مسائل بين‌الملل
آسياي مركزي در پرتو جنگ روسيه و اوكراين به يك منطقه كليدي تبديل شد. تعدادي از بازيگران خارجي از جمله ايالات متحده، آلمان، فرانسه، ژاپن، هند، تركيه و سايرين تعاملات‌شان را با منطقه در قالب‌هاي مختلف براي گسترش نفوذ خود آغاز كردند و متعاقبا رقابت‌ها براي به دست آوردن «قلب و ذهن» كشورهاي آسياي مركزي تشديد شد. دليل اصلي چنين تحولي حول اين محور استوار است كه «روسيه در حال از دست دادن كنترل خود بر آسياي مركزي است.» اكونوميست كه عوامل ديپلماتيك، نظامي، انرژي و اقتصادي را ارزيابي مي‌كند، توسل به چنين استدلالي را منوط كرده به تجزيه و تحليل كامل واقعيت‌هاي حاكم بر اين قاره.
مانور چين در آسياي مركزي
از زمان شروع جنگ در اوكراين، پرتال‌هاي تحليلي مختلف مطالبي را منتشر كرده كه نشان مي‌دهد نفوذ روسيه در آسياي مركزي در حال كاهش است. اين روايت‌ها نشان مي‌دهد كه رهبران آسياي مركزي از روسيه در درگيري‌ها حمايت نكردند و پايبندي خود را به رژيم تحريم‌ها اعلام كرده‌اند. تحليلگران مي‌گويند كه حمله تمام عيار روسيه به اوكراين در فوريه 2022 به طور قابل توجهي ژئوپليتيك منطقه را تغيير داده و موقعيت مسكو در آسياي مركزي را تحت تاثير قرار داده است. از اين رو كشورهاي آسياي مركزي موضعي بي‌طرف در قبال درگيري اوكراين اتخاذ كرده، از رويكرد روس‌ها حمايت نكردند و فراتر از آن تبعيت از تحريم‌هاي غرب را برگزيده‌اند. اين بي‌طرفي گزينشي به عنوان فاصله گرفتن محتاطانه از سياست‌هاي مسكو تعبير مي‌شود و نشان‌دهنده كاهش اعتماد در ميان كشورهاي آسياي مركزي به كرملين است. اين گروه از كشورها در واكنش به درگيري‌هاي روسيه در اوكراين، فعالانه به دنبال روابط قوي‌تر با ديگر قدرت‌هاي جهاني مانند چين، تركيه و غرب هستند. تصور مي‌شود كه تغيير در اتحادها نقش سنتي مسكو را به عنوان قدرت مسلط در منطقه كاهش داده و منجر به همسويي مجدد بالقوه تأثيرات ژئوپليتيكي شده است.
چنين روايت‌هايي به افزايش همكاري‌هاي منطقه‌اي و خودمختاري در ميان جمهوري‌هاي آسياي مركزي، مستقل از نفوذ روسيه اشاره دارد. از سال 2018، ابتكاراتي مانند اجلاس سران آسياي مركزي، همكاري بين پنج جمهوري را بدون دخالت قدرت‌هاي خارجي تقويت كرده كه نشان‌دهنده هويت جمعي منطقه‌اي است. مانورهاي نظامي مشتركي كه بدون مشاركت روسيه انجام مي‌شود، نشان‌دهنده حركت به سمت خوداتكايي و همبستگي منطقه‌اي در مسائل دفاعي است. كشورهاي آسياي مركزي با اتخاذ سياست‌هاي خارجي متنوع، به‌طور فعال استقلال و منافع خود را در صحنه جهاني نمايش داده و اتكا به هر يك از قدرت‌هاي خارجي را كاهش مي‌دهند.عوامل اقتصادي در روايت‌هاي مربوط به كاهش نفوذ روسيه بسيار مهم هستند. اقتصادهاي آسياي مركزي كه از لحاظ تاريخي براي تجارت و صادرات انرژي به روسيه متكي مي‌باشند، اكنون در حال بررسي مسيرهاي تجاري و مشاركت‌هاي جايگزين براي تنوع بخشيدن به تعاملات اقتصادي خود هستند. حضور رو به رشد اقتصادي چين از طريق ابتكار يك كمربند و جاده، سرمايه‌گذاري و توسعه زيرساختي قابل توجهي را در اختيار اين بازيگران قرار داده كه براي آنها بسيار جذاب است. پروژه‌هايي مانند راه‌آهن، جاده‌ها و خطوط لوله انرژي، اتصال و رشد اقتصادي را افزايش و وابستگي به مسيرهاي روسيه را كاهش مي‌دهند. افزايش تجارت با چين بازارهاي جديدي را براي كالاهاي آسياي مركزي فراهم ساخته و شركاي اقتصادي اين گروه از كشورها را متنوع مي‌كند.
بازماندگان شوروي
ميراث روسيه را به حاشيه راندند
تركيه همچنين در حال تقويت روابط اقتصادي و فرهنگي با كشورهاي آسياي مركزي است و از ميراث مشترك ترك استفاده مي‌كند. آنكارا تعاملات اقتصادي را از طريق توافقنامه‌هاي تجاري، سرمايه‌گذاري‌هاي مشترك تشديد كرده و جايگزين‌هايي براي نفوذ اقتصادي روسيه ارايه مي‌دهد. هدف كشورهاي آسياي مركزي از تعامل با چين و تركيه دستيابي به استقلال اقتصادي و مقاومت بيشتر در برابر فشارهاي اقتصادي خارجي است.روايت‌ها همچنين تغييرات فرهنگي و سياسي قابل توجهي را كه به فرسايش نفوذ روسيه كمك مي‌كند، برجسته مي‌كند. احياي هويت‌هاي ملي و ارزيابي مجدد روايت‌هاي تاريخي در كشورهاي آسياي مركزي منجر به فاصله گرفتن تدريجي فرهنگي اين گروه كشورها از روسيه مي‌شود. اصلاحات آموزشي بر زبان‌هاي محلي به جاي تقويت زبان و ميراث روسيه، هويت ملي و ميراث فرهنگي را تقويت مي‌كند. تلاش براي احياي آداب و رسوم و شيوه‌هاي سنتي، سلطه فرهنگي را كه قبلا در اختيار روسيه بود را كاهش مي‌دهد. ارزيابي انتقادي فزاينده از نقش تاريخي روسيه و سياست‌هاي دوران شوروي، تمايل به استعمارزدايي را تقويت كرده است. روشنفكران و رسانه‌ها به‌طور فزاينده‌اي درباره اهميت استقلال فرهنگي و سياسي از روسيه بحث مي‌كنند. همان طور كه برخي رسانه‌ها استدلال مي‌كنند، برخي از دولت‌ها اقداماتي را براي محدود كردن رسانه‌هاي روسي انجام داده‌اند و در عوض نقش رسانه‌هاي محلي را برجسته ساختند. تظاهرات عليه اقدامات روسيه در اوكراين منعكس‌كننده تغييرات اجتماعي گسترده‌تر عليه مواضع روس‌ها است و مشكلات اقتصادي منتسب به جنگ منجر به نااميدي عمومي عليه روسيه شده است.
تحليل‌ها حاكي از آن است كه قدرت نرم روسيه توانايي نفوذ از طريق ابزارهاي فرهنگي يا ايدئولوژيك در آسياي مركزي را كاهش داده است. با كاهش محبوبيت فرهنگ و زبان روسي، توانايي روسيه براي توسل به قدرت نرم ضعيف مي‌شود. دانشجويان آسياي مركزي به طور فزاينده‌اي به جاي روسيه چين، تركيه و كشورهاي غربي را براي تحصيل انتخاب مي‌كنند. محتواي آموزشي در حال بومي‌سازي است و تأكيد بر ديدگاه‌هاي روسي كاهش يافته است. كشورها در حال بررسي همكاري امنيتي با ساير كشورها مانند تركيه و قدرت‌هاي غربي هستند و اتكا به حمايت نظامي روسيه را كاهش مي‌دهند. هدف كشورهاي آسياي مركزي از تعامل با بازيگران متعدد جهاني، ايجاد توازن بين نفوذ روسيه و تقويت حاكميت خود است. تبعيت از تحريم‌هاي غرب نشان‌دهنده تمايل به اولويت دادن به هنجارهاي بين‌المللي بر اتحاد با روسيه است. تلاش براي تقويت اقتصادهاي داخلي آسيب‌پذيري در برابر فشارهاي اقتصادي خارجي از جمله فشارهاي روسيه را كاهش مي‌دهد.
تركش‌هاي جنگ اوكراين
به شطرنج آسياي ميانه
جنگ در اوكراين صفحه شطرنج ژئوپليتيك آسياي مركزي را تغيير داد و بر ماهيت چندوجهي و پيچيده روابط منطقه با مسكو تأثير گذاشت. جنگ اعلام شده روسيه توسط كشورهاي آسياي مركزي حمايت نشدو مساله به رسميت شناخته شدن سرزمين‌هايي كه به اشغال روسيه درآمد توسط بازماندگان شوروي گزاره‌اي بود كه مغفول ماند. از سوي ديگر، حجم تجارت با مسكو از زمان آغاز جنگ به طور قابل توجهي افزايش يافته كه اغلب منجر به صادرات مجدد و دور زدن تحريم‌ها مي‌شود. اين امر همزمان با تقويت روابط تجاري با اروپا و ساير بازيگران توسط آسياي مركزي اجرايي مي‌شود. علاوه بر اين، تحولات اخير در ژئوپليتيك آسياي مركزي شامل منطقه گرايي رو به رشد است. چنين فعلي محصول ابتكار عمل رهبر ازبكستان شوكت ميرضيايف است كه براي حمايت از همكاري و اتصال منطقه‌اي در سال 2016 استراتژي تازه‌اي را در اين زمينه كليد زد. از همين رو به واسطه جنگ اوكراين همكاري نزديك منطقه‌اي بالاخص در حوزه‌هاي امنيتي و دفاعي با سرعت محقق شد. تلاش براي ساختن هويت جمعي منطقه‌اي روند ديگري است كه پس از سال 2022 تشديد شد.به طور كلي، درك نادرست غرب از منطقه اغلب با دو نكته مرتبط است. اولين مورد، دست‌كم گرفتن نقش دو بازيگر اصلي - روسيه و چين - ازجمله منافع آنها است. دوم، دست بالا گرفتن برنامه سياسي غرب با ناديده گرفتن اولويت‌هاي كشورهاي آسياي مركزي است. اولي بيانگر اين است كه چين و روسيه داراي منافع حياتي سياسي، اقتصادي و امنيتي در منطقه هستند و هركدام با توسل به اهرم‌هاي خود تلاش دارند تا منافع‌شان را محقق سازند. به عنوان مثال، براي چين، آسياي مركزي منبع فراواني از مواد خام براي اقتصاد اين كشور است. در حالي كه روسيه به دليل ميراث اقتصادي شوروي از همكاري انرژي با منطقه سود مي‌برد. گاهي اوقات، مسكو از اين جغرافيا به عنوان وسيله‌اي براي اعمال نفوذ اقتصادي استفاده مي‌كند. با اين حال، چين به تدريج از طريق طرح كمربند و جاده به يك قدرت اقتصادي مسلط در منطقه تبديل مي‌شود و دامنه اتحاديه اقتصادي اوراسيا (EAEU) به رهبري روسيه را محدود مي‌كند. در حوزه امنيتي، روسيه به دليل حضور نظامي‌اش در برخي مناطق آسياي مركزي از مزيت مطلوبي برخوردار است. علاوه بر اين، قزاقستان، قرقيزستان و تاجيكستان همچنان كشورهاي عضو سازمان پيمان امنيت جمعي (CSTO) هستند.
جنگ پنهان غرب با كرملين در حياط خلوتش
در اين ميان بايد توجه داشت كه در برخي مواقع، سياست‌هاي غرب به دليل ناتواني در درك زمينه‌هاي فرهنگي و سياسي، نمي‌تواند نتايج ملموسي به دنبال داشته باشد. سياست خارجي غرب، به‌ويژه رويكرد ايالات متحده و اتحاديه اروپا، به اصول مانوي پايبند بوده و براي كشورهاي آسياي مركزي از اصول حكومت‌داري مي‌گويند و روابط با ديگر بازيگران اصلي را در چارچوب مبارزه بين خير و شر، دموكراسي در مقابل اقتدارگرايي تنظيم مي‌كند. اين استراتژي اغلب به شكل تحريم و انتقاد از نقض حقوق بشر و كسري‌هاي دموكراتيك با فشار بر دولت‌هاي آسياي مركزي براي همسويي با ارزش‌هاي غربي همراه است. تهديدها از طريق مشاركت در گفت‌وگو، موافقتنامه‌هاي تجاري و كمك‌هاي توسعه نيز عريان خواهند شد. اين استراتژي، رويكردي است كه ولودومير زلنسكي، رييس‌جمهوري اوكراين از ان تحت عنوان «...ترس كرملين از موضع طرفدار روسيه» ياد مي‌كند. لازم به ذكر است كه كشورهاي آسياي مركزي ديپلماسي چند لايه و مبتني بر واقعيت را دنبال مي‌كنند، به اين معني كه نه از تحريم‌هاي غرب حمايت مي‌كنند و نه از روسيه سرپيچي مي‌كنند. از اين جهت، لحظه بسيار مهمي براي منطقه است كه فرصت‌هاي جديد براي مشاركت را كشف كند و به تدريج از مدار روسيه خارج شود. همزمان تجزيه و تحليل داده‌هاي تجاري نشان مي‌دهد كه آغاز جنگ اوكراين، همكاري‌هاي اقتصادي روسيه و قلب آسيا را تسريع بخشيده است. با شروع تجارت، فقط در سال 2023، حجم كل تجارت به حدود 44 ميليارد دلار رسيد و به روسيه اجازه داد يك سوم كل گردش تجاري آسياي مركزي را نمايندگي كند. علاوه بر اين، يكي ديگر از پيشرفت‌ها استفاده از ارزهاي محلي در تسويه حساب‌هاي متقابل است كه رشد قابل توجهي را تجربه كرده است. حجم كل عمليات تجاري آسياي مركزي و روسيه با ارزهاي ملي از 50 درصد فراتر رفت. در اين ميان صرفا تركمنستان 24 درصد از كل تجارت را تشكيل مي‌دهد. پوتين بارها بر اهميت ارزهاي ملي در تسويه حساب‌هاي تجاري درون منطقه‌اي تاكيد كرده است. به گفته پوتين، چنين گزاره‌ای باعث ثبات مالي و كاهش وابستگي به دلار امريكا مي‌شود. در اين ميان، روسيه فعالانه به دنبال ايجاد مسيرهاي تجاري جديد از طريق آسياي مركزي است كه به واسطه‌اش تحريم‌ها را دور بزند. به عنوان مثال، كريدور جنوبي يا كريدور حمل و نقل بين‌المللي شمال - جنوب (INSTC) براي قرقيزستان و ازبكستان مزيت خواهد داشت. مورد دوم حتي مي‌تواند به وضعيت محصور در خشكي ازبكستان پايان بدهد. مسكو براي دور زدن تحريم‌هاي غرب روابط اقتصادي موثري با كشورهاي آسياي مركزي تعريف كرده كه منجر به رشد قابل توجهي در منطقه شده و موجب شده تا اين گروه از كشورها با همتايان اروپايي‌شان نيز در اين زمينه فعاليت و همكاري داشته باشند. به عنوان مثال، قرقيزستان و قزاقستان افزايش صادرات خودرو و قطعات يدكي از آلمان را تجربه كرده كه به ترتيب 5400٪ و 720٪ برآورد شده است. شايان ذكر است ميزان صادرات الكترونيك بين قزاقستان و روسيه در ده ماهه سال 2022 به ميزان 18 برابر افزايش يافته كه بالغ بر 550 ميليون يورو بوده است. اخيرا ازبكستان و قزاقستان در جريان اجلاس سال 2024 در كازان با بريكس هم صدا شدند، اين وضعيت چند مزيت مانند سيستم‌هاي پرداخت جايگزين و بازارهاي صادراتي جديد را براي اين گروه از بازيگران به همراه خواهد داشت.
اس - 300هاي روسيه در قلب آسيا
به باور گروهي از ناظران روسيه نه تنها نفوذ خود را در آسياي مركزي از دست نداده بلكه نشانه‌هايي وجود دارد كه نشان مي‌دهد اين كشور به طور قابل توجهي نقش خود را در اين جغرافيا تقويت كرده است، به ويژه در زمينه‌هايي مانند همكاري‌هاي سياسي و نظامي. جنگ در اوكراين و تحريم‌هاي اعمال شده بر روسيه منجر به افزايش چشمگير تماس‌ها بين نخبگان سياسي و اقتصادي روسيه با كشورهاي آسياي مركزي شده است. به عنوان مثال، تنها در سال 2023، مشخص شد كه تقريبا بخش عمده‌اي از شركت خارجي در قزاقستان روسي است. در رابطه با همكاري‌هاي سياسي، يكي از رويدادهاي كليدي سفر پوتين به قزاقستان بود كه طي آن توقايف تاكيد كرد كه «قزاقستان يك شريك راهبردي و متحد قابل اعتماد روسيه بوده و هست.» در 23 ژوئن 2023، اولين نشست در سطح دبيران شوراي امنيت «روسيه - آسياي مركزي» برگزار شد. اين كشورها بر علاقه خود جهت گسترش بيشتر همكاري‌ها در زمينه‌هاي اقتصادي و بشردوستانه و همچنين در زمينه‌هاي دفاعي و امنيتي تاييد كردند. آنها به اهميت تعميق تماس بين دستگاه‌هاي شوراهاي امنيتي، مجري قانون و سازمان‌هاي اطلاعاتي اشاره كردند. علاوه بر اين، برنامه‌ريزي شده كه چنين جلساتي به صورت منظم برگزار شود. در 4 مه 2022، اندكي پس از آغاز جنگ در اوكراين، توافقنامه همكاري نظامي بين روسيه و قزاقستان اجرايي شد. اين موافقتنامه مباني و مسيرهاي همكاري نظامي بين جمهوري قزاقستان و فدراسيون روسيه ازجمله برنامه‌ريزي مشترك براي استقرار نيرو، آموزش عملياتي، آموزش نظامي و تبادل اطلاعات را تعيين مي‌كند. طرفين متعهد مي‌شوند كه بر اساس احترام متقابل، پايبندي به قوانين بين‌المللي، تقويت امنيت منطقه‌اي، اطمينان از محرمانه بودن اطلاعات مشترك و حل و فصل اختلافات ناشي از آن، تعامل داشته باشند. علاوه بر اين، در اكتبر 2023، پارلمان قرقيزستان توافقنامه‌اي را براي ايجاد يك سيستم دفاع هوايي مشترك منطقه‌اي با روسيه تصويب كرد. اين قرارداد كه در آگوست 2022 امضا شد، شامل استفاده از يك قطعه زمين در پايگاه نظامي روسيه در كانت براي اجراي اين برنامه است. اين سيستم به مدت پنج سال كار خواهد كرد و هدف آن بهبود امنيت حريم هوايي هر دو كشور است. روسيه در نوامبر 2023 دو لشكر از سامانه‌هاي دفاع هوايي اس-300 را در اختيار تاجيكستان قرار داد. اين محموله‌ها بخشي از يك سيستم دفاع هوايي مشترك در ميان كشورهاي عضو سازمان پيمان امنيت جمعي است و هدفش تقويت توان دفاعي تاجيكستان است. نقطه اوج همكاري‌هاي سياسي و نظامي زماني بود كه سردار بردي محمداف - رييس‌جمهور تركمنستان، كشور آسياي مركزي كه كمترين وابستگي به روسيه دارد - اولين سفر خارجي رسمي خود را به روسيه در 10 ژوئن 2022 پس از تصدي پست رياست‌جمهوري انجام داد.
نقش مبهم روسيه در آسياي ميانه
در نتيجه، نفوذ روسيه در آسياي مركزي برخلاف آنچه در روايت‌هاي غربي بازتاب داشته، انعطاف‌پذيرتر و سازگارتر است. در حالي كه ديدگاه‌هاي غربي بر كاهش نفوذ روسيه به دليل جنگ اوكراين تأكيد مي‌كنند، واقعيت در آسياي مركزي تصوير ظريف‌تري را ارائه مي‌دهد. روابط اقتصادي بين روسيه و كشورهاي آسياي مركزي با افزايش حجم تجارت، پذيرش ارزهاي محلي براي شهرك‌سازي و مشاركت‌هاي استراتژيك مانند عضويت در بريكس كه وابستگي متقابل اقتصادي را تقويت مي‌كند، نه تنها تداوم يافته، بلكه عميق‌تر نيز شده است. اين تحولات نشان مي‌دهد كه روسيه همچنان يك شريك اقتصادي مهم است و از ارتباطات تاريخي و ابتكارات اقتصادي خود براي حفظ نفوذ خود استفاده مي‌كند. «آرزو انديشي» بر كاهش نفوذ روسيه مي‌تواند بر تصميمات سياست خارجي اتخاذ شده توسط سياستمداران غربي در آسياي مركزي تأثير منفي بگذارد. يك مثال واضح از اين وضعيت نامشخص پيرامون درخواست اولاف شولز، صدراعظم آلمان از قاسم توقايف براي بيان موضع خود در مورد جنگ در اوكراين است. توقايف در پاسخ گفت كه روسيه از نظر نظامي شكست ناپذير است. احتمالا گفتمان‌هاي منظم رسانه‌اي كه نشان مي‌دهند روسيه در حال از دست دادن نفوذ خود در آسياي مركزي است، بر تمايل شولز، صدراعظم آلمان براي پرسيدن چنين سوالي از توقايف تأثير گذاشت. به عنوان مثال، در 17 مه 2023، يك گزارش تحليلي با عنوان «جنگ تجاوزكارانه قزاقستان و روسيه عليه اوكراين» توسط موسسه علمي پارلمان آلمان (Wissenschaftliche Dienste des Deutschen Bundestages) در وب سايت بوندستاگ اين كشور منتشر شد. در اين سند به صراحت آمده است كه قزاقستان در جنگ با اوكراين در كنار روسيه نيست و روسيه در حال از دست دادن نفوذ خود در آسياي مركزي است. ارزيابي‌هايي از اين دست احتمالا بر تمايل شولز براي ارزيابي موضع توقايف تأثير گذاشته كه ظاهرا خوشايند نبود.