بحران اوكراين و رقابت‌هاي ژئواكونوميكي جديد در آسياي مركزي

ژئواكونومي آسياي مركزي بعد از سال 2021 متاثر از دو تحول مهم تحت تاثير قرار گرفت؛ نخست، سقوط دولت افغانستان همزمان با خروج نيروهاي ائتلاف بين‌المللي از اين كشور كه به قدرت رسيدن طالبان در اين كشور را موجب شد. عدم شناسايي رسمي دولت طالبان از سوي جامعه بين‌المللي حصار ژئواكونوميكي آسياي مركزي محصور در خشكي را تشديد كرد. دوم، آغاز موج جديد جنگ در اوكراين با تهاجم نظامي روسيه به اين كشور در فوريه 2022 كه به يك بحران بين‌المللي تبديل شد. با تحريم روسيه و تمام زيرساخت‌هاي ترانزيت و انرژي اين كشور توسط غرب، آسياي مركزي كه در يك وضعيت وابستگي ژئواكونوميكي به روسيه به‌سر مي‌برد با محدوديت‌هاي ژئواكونوميكي جديدي مواجه شد كه بروندادهاي قابل‌توجهي بر ديناميك‌هاي منطقه‌اي گذاشت.

روندهاي اقتصادي آسياي مركزي

بعد از 2022

گام نخست براي فهم واقع‌گرايانه پيامدهاي ژئواكونوميكي جنگ اوكراين بر آسياي مركزي رهايي از كليشه‌هاي غالب در فضاي رسانه‌اي است. درحالي كه فضاي عمومي رسانه‌ها فشارهاي اقتصادي شديد و موج‌هاي تورمي در آسياي مركزي را به‌واسطه تحريم‌هاي روسيه پيش‌فرض مي‌گيرند، برآوردهاي آماري نتايج ديگري را نشان مي‌دهند. در دوره جديد اعمال تحريم‌ها عليه روسيه برخلاف سال 2014 اقتصادهاي آسياي مركزي تاثير متفاوتي پذيرفتند. بعد از تحريم‌هاي سال 2014 تقريبا براي 3 سال تا سال 2016 توليد ناخالص ملي تمام كشورهاي آسياي مركزي روند نزولي داشت كه بيشترين افت براي قزاقستان با كاهش حدودا 100 ميليارد دلاري (حدودا 41درصد) در سه سال به ثبت رسيد. با اين حال بعد از تحريم‌هاي به‌مراتب گسترده‌تر فوريه 2022 توليد ناخالص ملي تمام كشورهاي آسياي مركزي با ميانگين رشد 15.8درصدي در بازه دو ساله (تا پايان سال 2023) تقريبا يك جهش را تجربه كرده است. بيشترين رشد براي تاجيكستان و قرقيزستان، به عنوان وابسته‌ترين كشورها به روسيه ثبت شده است. در حوزه تورم نيز در بازه مشابه و در مقايسه با سال 2021، به جز قزاقستان تمام كشورهاي اين منطقه كاهش تورم را تجربه كرده‌اند. در حوزه تجارت خارجي اين كشورها همگي رشد مبادلات تجاري خارجي را تجربه كرده و آمارهاي رسمي نشان مي‌دهد كه به جز قزاقستان، تجارت تمام كشورهاي آسياي مركزي با روسيه از سال 2021 تا 2023 گسترش يافته است. تنها قزاقستان تجارت 24.61 ميليارد دلاري خود را با روسيه به 18.54 ميليارد دلار در پايان سال 2023 كاهش داده است. با اين حال روند تجارت خارجي كل كشورهاي آسياي مركزي با ساير كشورها (به جز CIS) نيز افزايش محسوسي را تجربه كرده است كه نشان مي‌دهد علاوه بر روسيه و كشورهاي حوزه CIS، روندهاي تجارت با ساير كشورها نيز افزايش يافته است. اين روندها در شرايطي محقق شده كه در حوزه ترانزيت و انرژي و نيز موج‌هاي تحريمي كشورهاي آسياي مركزي محدوديت‌ها و فشارهاي نسبتا شديدي را تجربه كرده‌اند.

ديناميك‌هاي جديد رقابت

آسياي مركزي به عنوان يك منطقه محصور در خشكي و برخوردار از منابع معدني و انرژي غني، براي دسترسي به آب‌هاي آزاد و بازارهاي جهاني سه مسير اجتناب‌ناپذير شمالي (روسيه)، جنوبي (افغانستان و ايران) و غربي (ترانس‌خزر) دارد. بعد از فوريه 2022 مسير شمالي به دليل تحريم‌هاي روسيه و مسير جنوبي در افغانستان به دليل عدم‌قطعيت ناشي از حضور طالبان با محدوديت جدي مواجه شده است. به‌طور خاص مسدود شدن مسير شمالي براي تعامل با غرب و دسترسي به آب‌هاي آزاد با توجه به وابستگي ساختار ژئواكونوميكي اين كشورها به مسكو در دوره شوروي سابق بسيار پرهزينه بوده است. اين موضوع سبب شده تا آلترناتيوهاي مسير روسيه ديناميك جديد رقابت در اين منطقه را شكل دهند. اين رقابت‌ها صرفا براي آسياي مركزي نبوده و سرمايه‌گذاران در اين منطقه همچون چين با ابتكار كمربند و جاده را نيز تحت تاثير قرار داده است. توسعه مسيرهاي مبتني بر ايران، تعريف كريدور ترانس‌افغان در شرايط جديد و كريدورهاي مبتني بر مسير ترانس‌خزر آلترناتيوهاي اصلي مسير روسيه بوده‌اند. در عين حال به دليل موقعيت ژئواكونوميكي جديد يك رقابت نوظهورتر نيز در تجارت خارجي اين كشورها شكل گرفته است. به ‌طور طبيعي گرايش تجارت خارجي براي صادرات و واردات به سمت مسيرهاي با محدوديت كمتر و حتي جايگزيني تدريجي شركاي تجاري براي فرار از محدوديت‌هاي ژئواكونوميكي و بعضا رقابت‌هاي پرهزينه ژئوپليتيكي منجر شده است. اين موضوع تغيير در موقعيت تجاري كشورهاي مختلف و شكل‌گيري رقابت‌هاي جديد در تجارت را منجر شده است. در عين حال رويكرد كلي آسياي مركزي در پاسخ به شرايط جديد نوعي انبساط ژئواكونوميكي بوده كه به ‌طور عمده به سمت غرب و جنوب توسعه يافته است. اين انبساط ژئواكونوميكي كه به مشاركت‌هاي ژئوپليتيكي نيز منجر شده، ايده‌هاي مبتني بر «آسياي مركزي بزرگ» را دوباره مطرح كرده‌اند.

موقعيت جديد روسيه و چين

كليشه‌هاي رسانه‌اي و بعضا تحليلي تضعيف موقعيت روسيه به ‌ويژه در حوزه اقتصادي را متاثر از نفوذ فزاينده چين، محدوديت‌هاي ناشي از تحريم‌ها و انسداد ژئواكونوميكي مسير شمالي به عنوان يك پيش‌فرض مطرح مي‌كنند. با اين حال آمارهاي فوق نشان مي‌دهد موقعيت روسيه بسيار پيچيده‌تر است. عدم تاثيرپذيري اقتصاد كشورهاي آسياي مركزي از تحريم‌هاي روسيه همچون سال 2014 ازيك‌سو نشانگر كاهش وابستگي به روبل و ازسوي‌ ديگر نشانگر هماهنگي بيشتر با سياست‌هاي اقتصادي روسيه است. در عين‌ حال توسعه تجارت خارجي با روسيه نشانگر وضعيت متفاوتي است. اين رشد مبادلات تجاري به دليل هجوم شركت‌هاي روس به آسياي مركزي با انتقال سرمايه‌ و بعضا انتقال اسناد، تلاش اين شركت‌ها در جست‌وجوي بازارهاي جديد (بعد از محدوديت‌هاي ناشي از تحريم) و نگاهِ ويژه آسياي مركزي به عنوان يك پل تجاري براي كاهش محدوديت‌هاي تحريمي روسيه و منتفع شدن از آن است. لذا، موقعيت تجاري روسيه حداقل در كوتاه‌مدت در آسياي مركزي تقويت شده است. با اين حال هزينه‌هاي سياسي ناشي از تنش روسيه و غرب جهت‌گيري استراتژيك اين كشورها در مسير مقابل اين روند را هدف‌گذاري كرده است كه مي‌تواند يك موج جديد و قدرتمندتر تضعيف موقعيت تجاري و اقتصادي روسيه در آسياي مركزي را در آينده موجب شود. وضعيت چين متفاوت است. بعد از بروندادهاي نسبتا شديد اقتصادي سال 2014 به‌نظر مي‌رسد يك تقسيم كار بين روسيه و چين در امنيت و اقتصاد در آسياي مركزي شكل گرفته است. اين تقسيم‌ كار درنتيجه واقعيت‌هاي اجتناب‌ناپذيرِ پس از 2014 و پذيرش آن توسط مسكو و ترجيحِ كرملين براي پر شدن خلأ اقتصادي توسط پكن به جاي بازيگران ديگر شكل گرفت. با اين حال روندهاي بعد از سال 2022 همچون افشاي اطلاعات مربوط به پايگاه نظامي چين در جنوب تاجيكستان يا تحولات خونين ژانويه 2022 در قزاقستان به‌نظر مي‌رسد يك نگاه محدودكننده را از سوي آسياي مركزي و روسيه نسبت به چين اعمال كرده است. ديدگاه‌هاي تند دولت ترامپ نسبت به چين نيز اين محافظه‌كاري مضاعف نسبت به پكن را تشديد خواهد كرد. با اين حال در طول دو سال گذشته جنگ اوكراين در سطوح مختلفي بر بازيگري چين در آسياي مركزي تاثير گذاشته است. درحالي كه تجارت چين و آسياي مركزي در سال 2023 جهش 27درصدي را با رسيدن به رقم 89.4 ميليارد دلار تجربه كرده، ابتكار كمربند و جاده در مسير زميني خود به دليل تحريم روسيه محدوديت شديدي را تجربه كرده كه تضعيف سرمايه‌گذاري چين را موجب شده است. با اين حال يك برونداد اين وضعيت همگرايي بيشتر اروپا و چين در آسياي مركزي در مقابل ايده‌هاي تنش‌زاي ترامپ و احتمالا رويكرد محدودكننده روسيه خواهد بود.

چشم‌انداز پيش‌رو

واقعيت آن است كه هيچ كدام از آلترناتيوهاي ژئواكونوميكي براي روسيه در آسياي مركزي علي‌رغم دستاوردهاي نسبي، موفق نبوده‌اند. ايده كريدور ترانس‌افغان همچنان به‌دليل عدم شناسايي طالبان به هيچ نتيجه‌اي نرسيده و تاپي و كاسا-1000 نيز بعد از خروج امريكا هيچ چشم‌اندازي پيش‌روي خود نمي‌بينند. همچنان بخش عمده نفت قزاقستان به مسير روسيه وابسته است و انتقال اين نفت از مسير ترانس‌خزر و خط لوله باكو-تفليس-جيحان حتي به 2درصد از حجم كل نفت قزاقستان نرسيده است. تحقق انتقال صرفا 1.4 ميليون تن از اين مسير در سال گذشته از مجموع 90 ميليون تن توليد نفت قزاقستان به‌ وضوح اين موضوع را به اثبات مي‌رساند. در حوزه ترانزيت نيز مجموع سهم كريدور مياني در ترانزيت كالا اگرچه با يك رشد مناسب به رقم 4.1ميليون تن رسيد، اما همچنان با ظرفيت 144ميليون تني خط ريلي ترانس سيبري روسيه و حتي ظرفيت 7.5 ميليون تني پايانه سرخس بين ايران و تركمنستان محدوديت‌هاي اين كريدور را نشان مي‌دهد. آمارهايي همچون توليد غلات قزاقستان به ميزان حدودا 12 ميليون تن و نفت اين كشور حدودا 90 ميليون تن در سال با چشم‌پوشي از ظرفيت‌هاي معدني اين كشور به تنهايي (بدون در نظر گرفتن ساير كشورهاي آسياي مركزي) نيز چشم‌اندازهاي كريدور مياني براي توسعه ظرفيت خود به 10 و 15 ميليون تن را تضعيف كرده و توافقات اخير امريكا و روسيه و احتمال گشايش نسبي برخي مسيرهاي مبتني بر روسيه در قالب معافيت‌هاي تحريمي نيز اين آلترناتيو را بيش از پيش تضعيف كرده و به‌نظر مي‌رسد جذابيت سرمايه‌گذاري بلندمدت در آن را كاهش دهد، بنابراين آسياي مركزي در سطح استراتژيك چاره‌اي جز انبساط ژئواكونوميكي در تمام مسيرها، بازگشت به روسيه در كوتاه و ميان‌مدت و تغيير در مكانيزم‌هاي ژئواكونوميكي سياست خارجي خود ندارد.

كارشناس مسائل آسياي مركزي