تاريخ‌نگاري يكي از وجوه مهم تمدن‌هاي جهاني است. در تاريخ‌نگاري احوالات و نوع زندگي گذشتگان از زواياي مختلف خصوصا از منظر اجتماعي و سياسي مورد توصيف قرار گرفته و ثبت مي‌شده است. در ايران باستان شاهان بر پايه قدرتي كه در خود مي‌ديده‌اند به‌طور مستقيم در تاريخ‌نگاري‌هاي زمان خود نقش داشته‌اند از اين‌رو وقايع مهم‌زمانه يا تفسير، ذهنيت يا اعتقاد خود را در قالب نگاره يا كتيبه يا هر دو ثبت مي‌كردند و براي آنكه از گزند آسيب‌ها يا حوادث دور بمانند به ساخت آنها در سينه كوه‌ها يا اماكن مورد حفاظت اقدام مي‌كردند. در اين يادداشت از آنجا كه در نظر است به يكي از مهم‌ترين كتيبه‌هاي حال حاضر هخامنشي بپردازيم لذا ابتدا اطلاعاتي در خصوص موقعيت جغرافيايي محل نقش شدن اين اثرمهم تاريخي تقديم مي‌گردد.
شهر وان
شهر وان در شرق كشور تركيه يكي از شهرهاي باستاني است كه طي قرون مختلف و به واسطه محل ژئوپوليتيكش از اهميت فراواني برخوردار بوده است. مردم اين شهر به زبان كردي تكلم مي‌كنند و جمعيتي بالغ بر ششصد هزار نفر را در خود جاي داده است. شهر وان در گذشته محل زندگي ارمنيان بوده است. قدمت اين شهر به يونان باستان باز مي‌گردد و معروفيت آن به درياچه زيباي آن به عنوان بزرگ‌ترين درياچه تركيه است كه به خاطر املاح آن اغلب به رنگ سبز سير ديده مي‌شود. درياچه وان پس از درياچه اروميه (قبل از خشكسالي) بزرگ‌ترين درياچه خاورميانه است. اين شهر از اولين و قديمي‌ترين سكونتگاه‌هاي انسان است كه در هزاره اول با نام توشپا و به عنوان پايتخت پادشاهي اورارتو در عصر آهن محسوب شده و بعدها به عنوان پايتخت پادشاهي ارمني و با نام واسپوراكان شناخته شد. اين منطقه يكي از محل‌هاي درگيري عثماني‌ها و روس‌ها در جنگ‌هاي استراتژيك در جنگ جهاني اول بود. پس از جنگ، وان به تركيه الحاق شد و شهر جديدي در ضلع شرقي ارگ باستاني بازسازي گرديد.
قلعه وان
اين قلعه در غرب شهر وان و در شرق درياچه وان قرار دارد و از استحكامات شهر باستاني توشپا پايتخت پادشاهي اورارتو در قرن 9 ميلادي بوده كه با سنگ‌هاي بزرگ و ديوار‌هاي بلند از شهر باستاني محافظت مي‌كرده است. اين بناي سنگي با‌شكوه بين قرن 7 تا 9 ميلادي بنا شده و داراي چهل برج مختلف بوده است كه طي زمان از بين رفته‌اند.
قلعه وان در گذر زمان به حكومت‌هاي مختلف تعلق داشته است و پادشاهي‌هاي گوناگون همچون اورارتو، ارمنيان، هخامنشيان، پارسيان، ساسانيان، سلجوقيان، مادها، اشكانيان، رومي‌ها، بيزانس، اعراب، روس‌ها، صفوي و افشاريه از آن استفاده كرده‌اند. عمده كار اين قلعه محافظت از شهر اصلي و مركز ديده‌باني بوده است و در نوع خود بزرگ‌ترين و معروف‌ترين قلعه بر جاي مانده از دوران اورارتوها است.
عكس از علي زنداكبري
كتيبه وان، كتيبه‌اي خاص
قلعه وان تقريبا شرقي-غربي مي‌باشد و در ضلع جنوبي قلعه كتيبه‌اي با شكوه خودنمايي مي‌كند كه در فاصله بيست متري از سطح زمين و در ابعاد حدودي چهار متر در پنج متر ديده مي‌شود اين كتيبه در زمان تسلط هخامنشيان بر اين قلعه توسط داريوش بزرگ قاب‌بندي و آماده حك گرديد و صخره برآمده به‌طور واضح براي ايجاد يك سنگ نوشته تراش خورده است اما اينكه چرا متني در زمان داريوش بر آن نوشته نشده است همچنان مجهول است. سال‌ها بعد اما متن اين كتيبه توسط فرزندش خشايارشا حكاكي گرديد. اين حكاكي طبق تحقيقات به عمل آمده احتمالا در سال481 پيش از ميلاد و در هنگام لشگر كشي او به يونان صورت پذيرفته است، يعني چيزي حدود بيست و پنج قرن قبل (دو هزار و پانصد سال پيش) .
بر طبق شواهد محققين و پژوهشگران از وجود چنين كتيبه‌اي اطلاع داشته‌اند ليكن از محل دقيق آن اطلاعي نداشته‌اند. اوژن بورنوف شرق‌شناس بنام فرانسوي كه با زبان نگارش پارسي باستان و الفباي آن و خط ميخي آشنا بوده، سهم مهمي در خوانش اين كتيبه در سال 1836 ميلادي (يكصد و هشتاد و نه سال پيش) داشته است. به نظر نقاشي‌هاي كشيده شده از اين كتيبه نقش اصلي را در خوانش و كار بر روي آن داشته است. عده‌اي نيز نقل كرده‌اند كه در قرن نوزده ميلادي پژوهشگران اروپايي براي اولين‌بار اين كتيبه را يافتند.«رولند گراب كنت » محقق امريكايي در زمينه مطالعات هندواروپايي‌شناسي و پژوهشگر ممتاز زبان فارسي باستان در سال 1908 ميلادي برابر با 1286 شمسي (يكصد و هجده سال پيش) بر اساس طرحي كه به‌طور دقيق معلوم نيست چگونه تهيه شده است اين كتيبه را خوانده و ترجمه كرده است. البته بر طبق نظريه‌هايي از طناب و نردبان جهت يادداشت‌برداري از اين كتيبه اقدام شده است كه با توجه به امكانات آن موقع پر بيراه نيست.
اين كتيبه توسط زوج جهانگرد ايراني خانم و آقاي قيدي (محمود قيدي و معصومه اميري مقدم) در سال1386 بازكشف گرديد. ايشان كه براي سفري هشتصد روزه به منظور معرفي فرهنگ ايران اقدام كرده بودند كه پس از تهيه عكس و فيلم از اين كتيبه و ارسال آنها براي متخصصين تاييديه آن را دريافت نمودند. پايين كتيبه به نظر راه پله‌اي براي عبور و مرور سازندگان كتيبه تا پايين ساخته شده كه پس از اتمام آن و براي حفظ و جلوگيري از آسيب احتمالي به كتيبه تخريب شده است.
عكس از علي زنداكبري
رد راه پله هايي كه به نظر بعد از حك كتيبه براي محافظت از آن تخريب شده است
خاص‌ترين كتيبه باستاني
اين كتيبه به همراه كتيبه‌هاي سوئز از معدود كتيبه‌هاي هخامشيان در بيرون از مرزهاي كنوني ايران است ولي با توجه اينكه كتيبه‌هاي سوئز در موزه لوور است كتيبه وان تنها كتيبه‌اي است كه علي‌رغم گذشت قرن‌ها در خارج از مرزهاي كنوني ايران در محل اصلي خود جاي دارد و از اين جهت خاص‌ترين كتيبه باستاني است.
متن كتيبه
نوشته‌هاي كتيبه در سه ستون و در بيست و هفت سطر و به سه زبان زنده زمان خود از چپ به راست نگاشته شده است. زبان‌هاي به كار رفته در كتيبه وان شامل پارسي باستان، ايلامي و اكدي مي‌باشد. لازم است به اين نكته اشاره شود كه زبان اكدي يك زبان از مجموعه بزرگ زبان‌هاي آفريقايي-آسيايي است كه از هزاره سوم پيش از ميلاد در ميانرودان (بين‌النهرين) بين آشوريان و بابليان رايج بوده است. اين زبان اولين زبان سامي (يا سِميتي يكي از زيرشاخه‌هاي خانواده زبان‌هاي آفريقايي-آسيايي هستند كه ريشه آنها به غرب آسيا بازمي‌گردد) مي‌باشد. در بيشتر كتيبه‌ها (منهاي چند كتيبه از جمله كتيبه ديوان در تخت‌جمشيد) خشايارشا فرموده‌هاي پدر خويش را تكرار نموده البته در تعدادي پس از متن‌هاي تكراري به تمجيد از پدرش پرداخته و در انتها از خداوند طلب حمايت و مساعدت نموده است.
سه خط حك شده بر كتيبه به ترتيب از راست: خط بابلي- خط ايلامي- خط پارسي باستان (عكس از علي زنداكبري)
ترجمه فارسي از متن پارسي باستان
اهورامزدا خدايي است بزرگ
خداي خدايان كه زمين را آفريد
آسمان را پديد آورد
انسان را خلق كرد
شادي را براي انسان‌ها قرار داد
كسي كه خشايارشا را شاه كرد
شاهي براي تماميان
حاكمي براي همه
من خشايارشا
فرمانرواي بزرگ
شاه شاهان
شاه تمام مردم با هر نژادي
شاه اين زمين بزرگ و پهناور
پسر داريوش شاه هخامنشي
گويد خشايارشا: پدرم، داريوش‌شاه، با عظمت و لطف اهورامزدا سازه‌هاي بسيار بنا كرد و به فرمان او (اهورا مزدا) اين كتيبه را ساخت. اما از آن جا كه كار او نيمه تمام ماند، فرمان تكميل كتيبه را صادر كردم.
اميد است كه اهورامزدا و ديگر خدايان
مرا، پادشاهيم را و تمام آن چه را كه ساخته‌ام، حفظ كنند.
علت اهميت كتيبه وان
فارغ از اهميت اين كتيبه به لحاظ ارزش تاريخي و قدمت ديرين آن، اين اثر بيانگر چند مطلب مهم ديگر نيز مي‌باشد.
نكته بسيار مهم در اين كتيبه آن است كه به احتمال زياد اين تنها كتيبه مشترك پدر (داريوش بزرگ) و پسر (خشايارشا) است. چراكه همانطور كه پيشتر ذكر شد لوح كتيبه توسط داريوش و متن آن توسط خشارياشا حك گرديده است.
از اين كتيبه مي‌توان دريافت كه خشايارشا فردي يكتاپرست و معتقد به خداي يگانه بوده، در متن كتيبه وي ضمن صحه گذاشتن بر آفرينش، هرآنچه هست را از خداوند دانسته و به نوعي تسبيح الهي را به جا مي‌آورد و پادشاهيش (هر آنچه دارد را) از لطف الهي مي‌داند.
در بخش آخر كتيبه خشيارشا از خداوند مي‌خواهد هر آنچه ساخته است حفظ نمايد. قاعدتا او اين مهم را براي آيندگان خود مي‌خواهد چراكه سلطنت و پادشاهي لازم را دارد لذا توجه و نگراني او به آيندگان در حالي كه شاهان در تاريخ به فكر خوشگذراني و رفاه خود بوده‌اند، نشان از يكي ديگر از وجوه شخصيتي خشايارشا مثل مطلب قبلي است.
خشايارشا با ذكر تبار خويش و تاكيد بر دستاوردهاي پدرش خود را فرزندي شايسته براي داريوش مي‌داند چراكه كار نيمه‌تمام وي را تكميل كرده است.
اين كتيبه به واسطه محل قرارگيري، وسعت قلمرو هخامنشيان را تا جغرافياي منطقه آناتولي نشان مي‌دهد.
استفاده از زبان‌هاي بين‌النهريني و پارسي باستان از يك سو نشان از اظهارات قاطعانه ايشان و در نتيجه اقتدار حكومت آنها است و از سوي ديگر اعلاني است بر برتري ايرانيان هخامشي بر اقوام باستاني بين‌النهرين.
عكس از علي زنداكبري
چرا كتيبه سه زبانه در شهر وان حك شده است؟
كسي به درستي از علت قرار گرفتن اين كتيبه در شهر وان خبر ندارد. شايد وقوع نبردهاي مختلف دليلي است براي استقرار اين كتيبه در اين محل اما نشانه‌هاي تاريخي اين محل مويد اين مطلب است كه انتخاب قلعه توشپا كه قبل‌ها متعلق به پادشاهي اورارتوها بوده است به منظور نشان دادن آن است كه اين منطقه تحت حاكميت قدرتمند هخامنشيان بوده است و حك آن در دو زمان مختلف و توسط دو پادشاه براي اثبات استمرار اين حكومت از زمان داريوش تا زمان خشايارشا بوده است. ايشان با ثبت اين كتيبه به نوعي اقتدار خود را در اين سرزمين محكم‌تر نموده و بر آن تاكيد نموده‌اند.
كتيبه‌هاي ثبت نشده در قلعه وان
در قلعه وان كتيبه‌ها و نوشته‌هاي ديگري نيز وجود دارند كه به نسبت كتيبه سه زبانه خشايارشا اندازه‌هاي كوچك‌تري دارند اما متاسفانه نه در جايي ثبت شده‌اند و نه در ماخذي به آنها اشاره شده است. حتي تعلق زماني و ديرينگي اين كتيبه يا نوشتارها دقيقا مشخص نيست چه بسا ترجمه اين آثار توسط متخصصين زبان‌هاي باستاني منجر به كشف بيشتر تمدن غني هخامنشيان يا ساير ملل آن موقع گردد.
كتيبه‌هاي ديگر از قلعه وان (عكس از علي زنداكبري)
وضعيت نگهداري و حفاظت از كتيبه و نوشتارهاي وان
متاسفانه حفظ و نگهداري از اين آثار ارزشمند چندان جدي گرفته نشده است و با توجه به آب و هواي منطقه و بارش‌ها در فصول سرد و تابش آفتاب در فصول گرم، همچنين مجاورت آثار با درياچه وان و وجود رطوبت احتمال تخريب اين آثار را بالا برده است. اميد آنكه با رايزني‌هاي فرهنگي از اين آثار با ارزش تمدن جهاني محافظت به عمل آيد.
عضو شوراي بين‌المللي بناها و محوطه‌هاي تاريخي (ايكوموس ايران) و انجمن همگرايي مواريث تمدن ايراني