چگونه رانت طرفدار پيدا مي‌كند
هادي حق‌شناس٭
رانت در واقع و به مفهوم ساده يعني در يك شرايط آزاد رقابتي، كه مفهوم رقابت اين است كه آنقدر تعداد عرضه و تقاضاكنندگان فراوانند كه ورود يا خروج يكي تاثيري بر قيمت و مقدار فروش نگذارد. هر خريد و فروشي كه خارج از تعريف ذكرشده انجام شود كه نوعي مي‌توان آن را انحصار تلقي كرد، مي‌تواند به مفهوم رانت باشند.
برخي از اين رانت‌ها مي‌توانند متوجه دولت باشد، به عنوان مثال دولت انحصاري نسبت به عرضه كالايي اقدام مي‌كند از اين رو قيمت اين كالا از سوي دولت معين مي‌شود. اين كالا قلع باشند يا بنزين فرقي ندارد. در هر حالت اين كالا انحصاري عرضه مي‌شود و انحصار آن نيز در اختيار دولت است. اين بدان معناست كه اگر رانتي يا فرصتي در اين ميان موجود باشد، به كساني خواهد رسيد كه در اين حوزه فعاليت دارند. اين وضعيت وقتي تفاوتي قابل توجه را تجربه مي‌كند كه كالا از درجه اهميت بالاتري برخوردار شود. در اين حالت است كه رانت توزيعي در اثر اين تصميم نمود بيشتري مي‌يابد. تصور كنيد اين كالا ارز باشد، در اين حالت وقتي قيمت ارز را دولت تعيين و كنترل كند، مي‌تواند درآمدهاي فراواني را نصيب خود و عده‌اي كند كه نزديك به اين پروسه و فرآيند هستند. در چنين حالتي است كه رانت‌ها گروه‌هاي ثروتمند و قدرتمند مي‌آفرينند و نزديكي به منشا رانت هرچه بيشتر باشد، بهره بردن از آن بيشتر خواهد بود. در اين ميان اما دخالت دولت و آفرينش خودخواسته رانت طرفداراني را نيز داراست. از لابه‌لاي گفته‌ها مي‌توان به اين مهم پي برد. برخي مي‌گويند اگر دولت در بازار ارز دخالت نكند، ممكن است قيمت تعديل شود و چون دخالت مي‌كند، دولت بخشي از كسري بودجه خود را از طريق بالا نگه داشتن نرخ ارز جبران مي‌كند. اين هم نوعي رانت دولتي است. اما نوع ديگر رانت اين است كه دولت انحصار واردات برخي كالاها را به اشخاص حقيقي يا حقوقي واگذار كند يا دولت ممكن است واردات يك نوع خودرو يا دارو را به يك موسسه خيريه واگذار كند كه در اينجا هم رانت يا سود فراواني وجود دارد، يا ممكن است دولت بخشي از زمين‌هاي شهري را به برخي كاركنان خود واگذار كند، در حالي كه كاركنان آن داراي مسكن هم باشند در اينجا هم رانت وجود دارد. در يك جمله هر نوع معامله‌اي كه با محدوديت انجام مي‌گيرد و رقابتي نيست، شفاف نيست حتما مي‌تواند در آن رانت باشد.
قبل از انقلاب برخي ماموران دولتي وقتي اقدام به خريد كالاي خارجي براي دولت ايران مي‌كردند چون حق انتخاب فروشنده خارجي را داشتند، فروشنده‌هاي خارجي، به ماموران دولت پورسانت رسمي پرداخت مي‌كردند. امروز هم ممكن است چنين عملي منتهي نه آشكار بلكه پنهاني انجام شود لذا مامور خريد بودن نيز مي‌تواند يك نوع رانت ايجاد كند. همين موضوع در معاملات مختلف دولتي، كه به شكل اكران عمومي نيست، بلكه مناقصه‌ها و مزايده‌ها كه در سال هزاران بار توسط دستگاه‌هاي اجرايي انجام مي‌گيرد، در قالب مناقصه محدود يا ترك تشريفات باشد. در اينجا هم ممكن است رانت ايجاد شود. رانت فقط در معاملات پولي نيست يا در پرداخت و دريافت وجه نقد نيست، بلكه به واسطه بعضي مراودات دولتي ممكن است برخي بدون هيچ‌گونه شايستگي به مناسب دولتي منصوب شوند كه در اينجا رانت قدرت نصيب آنها مي‌شود. يا رانت‌هاي فرهنگي و آموزشي و اجتماعي ممكن است توسط برخي از مقامات دولتي، براي برخي ديگر از افراد ايجاد شود. اينها هم نوعي رانت هستند. لذا چه از منظر اقتصاد و چه از منظر علوم سياسي وقتي شفافيتي در بده‌بستان‌هاي سياسي و اقتصادي نباشد، حتما بستر ايجاد رانت از منافع نامشروع فراهم مي‌شود و آثار آن مي‌تواند منجر به زمينه‌سازي اختلاس‌هاي بزرگ در مراكز اقتصادي كشور شود. به هر روي تجربه نشا داده است رانت طرفداران فراواني دارد آنها كه از اين منافع منتفع مي شوند در تلاشند تا به هر صورت شده ، آن را حفظ كنند . نقش آفريني دولت در اقتصاد خود مي تواند زمينه ساز رانت هاي متعددي شود از اين رو بسياري معتقدند بايد دولت امور را به بخش خصوصي واگذار نمايد تا شرايط براي ايجاد رانت هاي ويژه از ميان برود . بيراه نيست دولت بزرگ يا قدرتمند رد اقتصاد را دولت توزيع كننده رانت هاي بزرگ بناميم چرا كه اين دولت مي تواند با اتخاذ هر تصميمي بخش بزرگي از اقتصاد را تحت تاثير خود قرار دهد؛ تاثيري كه
مي‌تواند رقابت را در يك حوزه به انحصار بدل كرده يا انحصار را به رقابتي محدود ميان چند نقش آفرين تبديل كند .
شايد كوچك شدن سفره دولت و افزايش سهم بخش خصوصي در اقتصاد بتواند خود عاملي مهم در كاهش رانت هاي متعددي باشد كه در اقتصاد ايران خودنمايي مي كند . برخي تحليلگران درآمدهاي نفتي را رانت بزرگي مي دانند كه دولت به واسطه دسترسي به آن قدر به اتخاذ تصميمات متعدد مي شود .
٭تحليلگر اقتصادي