منا، كوهي از جنازه بود
زهرا چوپانكاره/ «حادثه حج» كه از روز پنجشنبه جاي خود را در ميان تيترهاي سايت‌هاي خبري در سراسر جهان باز كرد اشاره به فاجعه مرگ زايران خانه خدا در هنگام مراسم رمي جمرات دارد. تعداد بالاي كشته‌شدگان در روز عيد قربان و طي انجام اعمال مذهبي نگاه رسانه‌هاي بزرگ را به سمت عربستان چرخاند تا از دلايل اين اتفاق بنويسند و البته به سراغ كساني بروند كه به عنوان شاهد عيني يا در حقيقت بازماندگان حادثه راوي بخشي از اتفاقات روز عيد در منا بودند. شبكه‌هاي خبري و خبرگزاري‌ها خيلي سريع دست به كار شدند تا حادثه را از زبان حاجي‌ها به تصوير بكشند و بخشي از آنچه در ازدحام جمعيت گذشت و منجر به تراژدي عيد قربان شد را روايت كنند.
«جسد روي جسد تلنبار شده. چند نفري هنوز تكان مي‌خورند اما باقي بي‌جان شده‌اند. ماموران نجات در تقلا هستند تا كساني كه هنوز زنده‌اند را از ميان اجساد بيرون بكشند.» اين تصويري است كه سي‌ان‌ان در ابتداي گزارشش در خصوص حادثه منا به خوانندگان مي‌دهد. تصويري كه بلافاصله با يك سوال دنبال مي‌شود: دليل اين حادثه چه بود؟ ايتار الكتاني يكي از زايران به خبرنگار سي‌ان‌ان شرحي از شرايط دشوار آب و هواي منطقه و تاثير آن بر زايران ارايه داده است: «من فقط دو ساعت براي عكس گرفتن بيرون بودم و همان دو ساعت زير آفتاب كافي است كه سرگيجه بگيريد و گيج شويد. با اين وجود زايران همچنان به انجام مراسم مشغول بودند كه آن اتفاق افتاد.» الكتاني صحنه مرگ دسته‌جمعي زايران را «مهيب» توصيف كرده است: «به معناي واقعي كلمه كوهي از جنازه اينجاست، آدم‌ها به هم فشار مي‌آوردند، هم را هل مي‌دادند، وحشت كرده و جيغ مي‌كشيدند... هوا گرم بود، يك نفر افتاد و بقيه زمين خوردند و زير دست و پا ماندند.» اين زن زاير كه پس از حادثه با برخي از مردان نجات يافته از حادثه صحبت كرده بود از زبان آنها نقل كرده است: «مي‌گفتند، كساني كه به اندازه كافي قدرت نداشتند كه در برابر فشار جمعيت طاقت بياورند و زمين مي‌خوردند، ديگر نمي‌توانستند زنده از جا برخيزند.» به گفته او جمعيت از جهات مختلف در مسير، رفت و آمد داشتند، برخي داشتند به سمت محل رمي جمرات مي‌رفتند و بعضي ديگر داشتند از مراسم باز مي‌گشتند، ازدحام و درهم تنيدگي جمعيت سبب شد تا پس از فاجعه هم كار امدادرساني و ساماندهي به طول بينجامد. آخرين تصويري كه او از حادثه به سي‌ان‌ان مي‌گويد، فضاي پس از حادثه است، زماني كه ماموران نجات تلاش مي‌كردند تا به وضعيت سر و ساماني بدهند: «رفت و آمد آمبولانس‌ها و صداي آژيرها بيش از اندازه بود، تا ساعت‌ها صداي‌شان قطع نمي‌شد.»
فقط مي‌خواستند نفس بكشند
نيويورك‌تايمز هم از جمله روزنامه‌هاي امريكايي بود كه گزارش كاملي از حادثه منا نوشت و از زايراني گفت كه در خيابان‌هاي باريك منتهي به جمرات وحشتي دسته جمعي را تجربه كردند، حادثه‌اي كه پس از آن «تنها آسفالت ماند با انبوهي از دمپايي‌هاي بدون صاحب، ويلچرهاي چپ شده و كپه‌هايي از جنازه‌هاي پيچيده در لباس سفيد احرام.» اين روزنامه به نقل از آسوشيتدپرس صحنه آغاز حادثه را از زبان يك زاير مصري روايت مي‌كند، كسي كه شاهد گير افتادن زايران در مخمصه بوده و با چشم خود تلاش‌شان را براي زنده ماندن ديده است. عبدالله لطفي، گفته است: «ديدم يك نفر افتاد روي يكي كه روي ويلچر نشسته بود و چند نفر ديگر هم روي آنها افتادند. آدم‌ها از سر و كول هم بالا مي‌رفتند فقط براي اينكه بتوانند نفس بكشند.»
سايت شبكه الجزيره هم در گزارشي از وقوع حادثه منا نوشت: «زايراني كه در صحنه بودند مقامات عربستان را مسوول حادثه مي‌دانند.» در اين گزارش آمده است اسحاق صالح، يكي از نجات يافتگان حادثه كه از كنيا به حج آمده بود با چشماني اشكبار به خبرنگار الجزيره در منا گفت: «من مقامات دولت عربستان را مسوول اين حادثه مي‌دانم چون نتوانستند وضعيت را كنترل كنند. من آنجا بودم و جان سالم به در بردم.»
يكي از شاهدان عيني حادثه روز پنجشنبه، خبرنگار آفريقايي تبار شبكه بي. بي. سي به زبان هوسايي است، كسي كه همراه با گروهي از زايران از جمله خاله‌اش مشغول انجام مراسم بود. «چيما ايا ايسوفو» پس از حادثه هنوز نتوانسته خاله و برخي ديگر از اعضاي گروه‌شان را پيدا كند. اين روايت اين زن خبرنگار به عنوان يك شاهد عيني است: «زايران در مسير رفتن براي انجام مراسم رمي جمره بودند و همزمان عده‌اي هم داشتند از سمت مقابل مي‌آمدند. بعد ناگهان هرج و مرج شد و مردم زمين خوردند. برخي اهالي كشورهاي نيجريه، نيجر، چاد و سنگال در ميان ساير اقوام بودند. همه هم را لگدكوب مي‌كردند و تلاش داشتند تا به محلي امن‌تر برسند و همين شد كه بعضي‌ها زير دست و پا كشته شدند.
يك عده اسم خدا را فرياد مي‌زدند، بعضي‌ها هم گريه مي‌كردند، بعضي‌ها از جمله بچه‌ها و نوزادان. كساني كه روي زمين افتاده بودند تقاضاي كمك مي‌كردند اما هيچ‌كس نبود كه دست‌شان را بگيرد. هر كسي بايد حواسش به خودش مي‌بود. گروه ما هم در اين حادثه از هم جدا افتاد، خاله‌ام را گم كردم و درحال حاضر چند نفر از اعضاي گروه مفقودالاثر هستند.»
روزنامه گاردين چاپ انگلستان ضمن اشاره به اينكه برخي زايران حالا مي‌ترسند در مراسم رمي جمرات شركت كنند. نگاهي كرده است به جزيياتي از دلايل فاجعه از ديد شاهدان عيني. گاردين از قول يك زاير 45 ساله ليبيايي كه توانسته است همراه با مادرش از مهلكه جان سالم به در برد نوشته: « ازدحام جمعيت خيلي زياد بود. پليس تمامي ورودي‌ها به محل خيمه‌ها را بسته بود و فقط يك راه را باز گذاشته بود.» احمد ابوبكر كه پس از حادثه براي انتقال اجساد و مجروحان با پليس و نيروهاي امداد عربستان همكاري كرده است، در توصيف حادثه گفته: «من اجساد مردگان را با چشمان خودم ديدم، شاهد جراحت و خفگي آدم‌ها بودم.»
اين زاير اهل ليبي پس از حادثه شاهد بي‌تجربگي نيروهاي حاضر در محل به هنگام امدادرساني و ساماندهي وضعيت بوده است: «افسراني كه در صحنه حاضر بودند، كاملا بي‌تجربه به نظر مي‌رسيدند و گويا اصلا جاده‌ها و اماكن آن دور و بر را هم درست نمي‌شناختند.»
احمد، زاير مصري خشمگين از حادثه با گرفتن انگشت ملامت به سوي مقامات عربستان به گاردين گفته: «اگر در ابتداي هر مسيري يك پليس ايستاده بود و جمعيت را هدايت مي‌كرد هيچ كدام از اين اتفاقات رخ نمي‌داد.»
شاهدان وبازماندگان حادثه مرگبار روز عيد قربان با زبان‌هاي مختلف در رسانه‌هاي مختلف از تصاويري كه ديده‌اند روايت‌هايي نقل مي‌كنند تا تجربيات‌شان از آنچه در منا گذشت را به ثبت برسانند. هنوز هم تعداد زايراني كه جان خود را از دست داده‌اند، مجروحان و مفقودان حادثه در حال تغيير است. فريادها، اشك‌ها و فشار جمعيت در گرماي هواي مكه تصويري است كه همراه با تغيير آمار و اعداد قربانيان از عيد قرباني كه به عزا نشست به جا مانده است.
نگاهي به 15 حادثه مهم 40 سال گذشته در جريان مراسم حج
7 حادثه از بين اين حوادث به دليل ازدحام جمعيت در مراسم رمي جمرات بوده است
1354
آتش‌سوزي در چادرهاي حجاج در منا
200 كشته
1366
حمله سعودی ها
به حجاج
402 کشته و 649 مجروح
1369
ازدحام جمعیت در یک زیرگذر
در منطقه منا و قطع سیستم تهویه
1426 کشته
1376
آتش‌سوزی
در چادرهای حجاج در منا
343 کشته و 1500 مجروح
1380
ازدحام جمعیت
در رمی جمرات
35 کشته
1385
ازدحام جمعیت
در رمی جمرات
346 کشته
1389
ازدحام جمعیت
در رمی جمرات
364 کشته
1394
سقوط جرثقیل
در مسجد‌الحرام
170 کشته و 394 مجروح
1358
تحصن صدها نفر از نیروهای مسلح مخالف نظام عربستان به مدت دو هفته در مسجد‌الحرام، گروگان گرفتن ده‌ها نفر از حجاج
153 کشته و 560 مجروح
1368
حمله به اطراف مسجد‌الحرام
یک کشته و 16 زخمی
1373
ازدحام جمعیت
در رمی جمرات
270 کشته
1377
ازدحام جمعیت
در رمی جمرات
118 کشته و 180 مجروح
1382
ازدحام جمعیت
در رمی جمرات
14 کشته
1389
ریزش یک هتل
در مرکز مکه
76 کشته
1394
ازدحام جمعیت
در رمی جمرات
1300 کشته و 2000 مجروح