واكاوي« اعتماد» از سياستهاي 11 ساله تنظيم بازار شب عيد
بازار عيد ساز خود مينوازد
دلالان اجازه مانور به ستاد تنظيم نميدهند
گيتي صارمي / بالغ بر 11 سال از اجراي طرح تنظيم بازار شب عيد ميگذرد؛ برنامهاي كه بنا بود محصولات اساسي مورد نياز اين ايام به ويژه سيب و پرتقال را با قيمت و كيفيت مناسب در اختيار مصرفكنندگان قرار دهد. اما بررسي عملكرد سالهاي گذشته نشان ميدهد بازار بيتوجه به اقدامات دولت در اين زمينه ساز خود را كوك كرده و به دنبال افزايش تقاضا در اين ايام قيمتها متورم و كيفيتها آب رفته است. اگر در برخي سالها دولت قيمتها را با تدابيري مانند عرضه گسترده محصولات به بازار تحت كنترل درآورده، در مقابل نتوانسته كيفيت لازم را حفظ كند و سياست عرضه ميوه با قيمت و كيفيت مطلوب را توامان پيش ببرد.
بررسي عملكرد طرح تنظيم بازار ميوه ايام پاياني سال از نظر قيمت مصرفكننده و شاخص قيمت توليدكننده نشان ميدهد كه اجراي اين طرح در اكثر سالها تاثير مثبتي بر بازار ميوه شب عيد چه در سمت مصرفكننده و چه در سمت توليدكننده نداشته است. با لحاظ كردن حاشيه 10 درصدي خطا براي اين طرح مشخص ميشود كه سال 1389 در حالي ضعيفترين سال از لحاظ تنظيم بازار ميوه شب عيد بوده است كه در آن سال در دو ماه پاياني سال و فروردين سال بعد بيش از 91 ميليون دلار ارز براي واردات سيب و پرتقال از كشور خارج شده است.
بررسي رشد شاخص قيمت توليدكننده و مقايسه آن با نرخ تورم در سالهاي مورد مطالعه نشان ميدهد كه در مورد پرتقال طرح تنظيم بازار در چهار سال از هفت سال مورد مطالعه به ضرر توليدكننده بوده است و در مورد سيب هم سه سال از شش سال مورد مطالعه، توليدكننده متضرر شده است.
انحراف معنادار از اهداف طرح تنظيم بازار
در ايام پاياني سال كه منتهي به عيد نوروز است ميزان تقاضا براي ميوه افزايش مييابد و دولت براي اينكه تعادل قيمتي را برقرار كند در روزهاي پاياني سال 1383 طرحي را با هدف تعادلبخشي به قيمت ميوه در ايام پاياني سال به تصويب رساند تا حمايت از توليدكننده و مصرفكننده دنبال شود. در اين طرح دولت موظف به ذخيرهسازي و اطلاح زيرساختهاي مرتبط با ذخيرهسازي ميوه شد. به اين ترتيب اين طرح از سال 1384 آغاز و تا سال جاري ادامه يافت. اما بررسي عملكرد اين طرح در هر دو بخش توليدكننده و مصرفكننده نشان ميدهد نتايج از اهداف پيش بيني شده انحراف معناداري داشته است. بالاترين انحراف هم مربوط به سال 1389 بوده كه در حالي كه قيمت مصرفكننده 122 درصد افزايش يافت اما شاخص قيمت توليدكننده اين بخش در همان ماه 29 درصد كاهش نشان ميداد.
بر اين اساس يعني طبق نتايجي كه از عملكرد 11 ساله اجراي طرح تنظيم بازار شب عيد از سوي دولت به دست آمده مركز پژوهشهاي مجلس تاكيد كرد اجراي اين طرح تاثير معناداري در تنظيم بازار شب عيد نداشته است با اين وجود با توجه به اينكه دخالت دولت در مورد تنظيم بازار ميوه شب عيد لازم و ضروري است توصيه ميشود در روش اجراي اين طرح تجديد نظر صورت گيرد.
پاسكاري برنامه تنظيم
از سال 1384 تا 1392 مسووليت تنظيم بازار ايام پاياني سال بر عهده وزارت بازرگاني و بعد از آن وزارت صنعت، معدن و تجارت بود و در سال 1393 با اجراي قانون تمركز وظايف و اختيارات بخش كشاورزي در وزارت جهادكشاورزي، مسووليت تنظيم بازار ميوه شب عيد به وزارت جهادكشاورزي منتقل شد. در حالي كه وظيفه تنظيم بازار بر اساس قانون فوق به وزارت جهادكشاورزي منتقل شد اما ابزارهاي لازم براي نظارت بر قيمت در اختيار اين وزارتخانه قرار نگرفت ضمن اينكه از سال 1392 ساختار موازي براي تنظيم بازار، تحت عنوان ستاد تنظيم بازار در معاونت اجرايي رياستجمهوري شكل گرفت.
در سال 1393 سازمان تعاون روستايي مسووليت اجراي برنامه تنظيم را از سوي وزارت جهادكشاورزي عهدهدار شد اما دلالان پرنفوذ باز هم اجازه مانور دولت در بازار را ندادند. دلالها پرتقالهاي خوشفرم را خريدند و با قيمت كيلويي 6500 به بازار عرضه كردند و در مقابل ميوهاي كه كيفيت نازلي داشت براي تعاوني روستايي باقي ماند كه با مبلغ كيلويي 2900 تومان به بازار عرضه شد.
بنابراين امسال صحبت بر سر واگذاري مسووليت به اتاق اصناف ايران شد. همچنان كه رييس كميته تخصصي ميوه و ترهبار در اين زمينه، گفته بود: بر اساس تصميم ستاد تنظيم بازار مسووليت تنظيم بازار شب عيد امسال در كل كشور به اتاق اصناف ايران واگذار شد. اين تصميم از آن جهت اتخاذ شد تا در سال جاري مشكلي در خصوص افزايش قيمت اين محصول وجود نداشته باشد. با اين همه به نظر ميرسد كه تصميم مسوولان براي واگذاري تنظيم بازار شب عيد به اتاق اصناف ايران، به مرحله اجرا نرسيده است. چون حسين مهاجران، رييس اتحاديه سبزي و ميوهفروشان، گفت: امسال نيز تامين ميوه شب عيد مردم به تعاوني روستايي واگذار شده است.
افزايش 193 درصدي تقاضا در اسفند
بر اساس اعلام وزارت جهادكشاورزي سرانه ميوه در ايران حدود 205 كيلوگرم در سال 82 بوده است. اين عدد نشان ميدهد كه مردم ايران سالانه مقدار بسيار زيادي ميوه مصرف ميكنند كه ميوههايي مانند سيب و پرتقال داراي بالاترين مصرف سرانه بين گروه ميوهها هستند.
بررسي متوسط تغييرات عرضه در نيمه دوم سال نشان ميدهد كه ميزان تقاضا براي پرتقال از آذر و دي شروع به كاهش ميكند و در بهمن ماه به حداقل خود ميرسد اما در اسفند ماه ميزان تقاضا به طور متوسط حدود 193 درصد افزايش مييابد. سيب پرمصرفترين ميوه كشور است و به دليل تنوع در انواع آن در فصول مختلف سال در دسترس است اما در محدوده زماني عيد نوروز دو نوع سيب قرمز و زرد در دسترس مردم قرار دارد.
بررسي آمارهاي عرضه سيب در پنج ماه آخر سال نشان ميدهد كه در ماههاي آبان، آذر و دي تقاضا داراي ثبات است و در ماه بهمن حدود 18 درصد افت ميكند و در اسفند ماه ميزان تقاضا براي سيب حدودا 2/2 برابر بهمن ماه و 8/1 برابر دي ماه است. آمار و اطلاعات مربوط به ميران خريد سيب و پرتقال نشان ميدهد كه در ماه پاياني سال، ميزان تقاضا براي اين دو نوع ميوه بهشدت افزايش مييابد كه اگر با مديريت مناسب عرضه نشود به عقيده كارشناسان مركز پژوهشها لطمات سياسي و اجتماعي فراواني را براي دولتها در پي خواهد داشت.
ارزهاي تخصيص يافته به واردات ميوه
در بازار اثرگذار نبود
تا پيش از سال 1391 با وجود محدوديتهاي بسيار زياد در تامين ارز در داخل كشور وزارت بازرگاني ميليونها دلار براي واردات سيب و پرتقال تخصيص داد كه اثر قابل ملاحظهاي بر قيمت مصرفكننده در مقايسه با سالهايي كه واردات صورت نگرفته است مشاهده نميشود. اگر نرخ تورم سالانه را به عنوان مبناي ميزان انحراف افزايش قيمت قرار دهيم ميتوان گفت در هفته پاياني سال 1389 قيمت سيب 9/9 برابر نرخ تورم سالانه افزايش يافته و در همان سال نرخ رشد قيمت پرتقال در هفته پاياني 5/2 برابر نرخ تورم بوده است.
افزايش قيمت پرتقال در هفته پاياني سال 1388 حدود 2/3 برابر نرخ تورم سالانه بوده و در سال 1393 افزايش قيمت پنج برابر نرخ تورم بوده است.
افزايش قيمت سيب نيز در سال 1392 به 5/1 برابر نرخ تورم رسيده است. بررسي متوسط رشد قيمت سيب و پرتقال در هفته پاياني سال از سال 1387 تا 1393 نشان ميدهد كه سال 1389 با متوسط 76 درصد افزايش داراي بالاترين افزايش قيمت سيب و پرتقال بوده است در حالي كه در دو ماه پاياني سال 1389 و فروردين 1390 بيش از 91 ميليون دلار صرف واردات سيب و پرتقال براي تنظيم بازار عيد شده بود.