سفال كلپورگان سنتي
هزاران ساله
زينب مريخ‌پور
در حال حاضر در روستاي كلپورگان شهرستان سراوان و روستاي كوهكم سرباز از توابع ايرانشهر به‌صورت كاملا فعال و در روستاهاي اولُنچكان، گُلك و شادي گور‌از توابع شهرستان نيكشهر به صورت نيمه‌فعال زنان بلوچ به توليد سفال اشتغال دارند. سفال‌هاي توليد شده در منطقه بلوچستان كلا به رنگ قرمز جغكي هستند. (جغك نام گياهي محلي است كه از ريشه آن براي رنگ كردن كشك و خاج‌هاي پشم استفاده مي‌كنند.)
در كلپورگان مراحل اصلي ساخت سفال به عهده زنان است. زنان سفالگر كلپورگان هرگز از چرخ سفالگري استفاده نمي‌كنند. در اين روش تمام مراحل كار كه شامل فشاردهي، شكل دهي و قوس‌دهي است، با دست انجام مي‌گيرد. سفال‌ها فاقد لعابند و سطوح ظروف كاربردي با يك سنگ، صاف و هموار شده و صيقل داده مي‌شوند. مشخصه‌اي كه كلپورگان را از ساير مناطق سفالگري متمايز كرده شيوه ساخت سفال با روش چهار تا شش هزار سال قبل است كه دست نخورده باقي مانده و تنها كارگاهي كه هنوز به شيوه بدوي فعال و پا برجا كارش را ادامه مي‌دهد كارگاه سفال كلپورگان است.
ويژگي‌هاي سفال كلپورگان
1ـ تمام امور ظريف توسط زنان انجام مي‌گيرد و مردان فقط كارهايي مثل آماده كردن گل و پختن سفال را انجام مي‌دهند.
2 ـ براي تهيه سفال از چرخ سفالگري استفاده نمي‌شود و تمام سفال‌ها با روش سنتي و به كمك دست ساخته مي‌شوند.
3 ـ سفال‌ها بدون لعاب هستند.
4 ـ طرح‌ها و نقش‌هاي روي سفال‌ها بيشتر هندسي هستند و معمولا شامل يك دايره توخالي يك دايره توپر و يك خط است كه با هم تركيب يافته‌اند.
طرز تهيه سفال در كلپورگان
خاك مورد استفاده براي تهيه سفال‌ها از فاصله دو تا سه كيلومتري كارگاه كلپورگان يعني معدن خاك رس مشكوتان تامين مي‌شود. در گذشته اين خاك را با چهارپايان يا سبدهاي مخصوص «كچو» به كارگاه حمل مي‌كردند اما امروز با بيل مكانيكي خاك را جمع مي‌كنند و با كمپرسي به محل كارگاه انتقال مي‌دهند.
تهيه گل رس
براي جداسازي ناخالصي از خاك ابتدا آن را سرند كرده و سپس آن را در حوضچه دوطبقه‌اي مي‌ريزند و به آن آب اضافه مي‌كنند (شست‌وشوي خاك) و سپس خاك را داخل آب به هم مي‌زنند تا ذرات خاك در آب به صورت معلق درآيند. بعد دوغاب حاصل را از صافي و لوله به حوضچه دوم كه با اولي اختلاف سطح دارد و پايين‌تر است، منتقل مي‌كنند و براي اينكه ناخالصي‌ها از حوضچه اول به حوضچه دوم وارد نشوند، معمولا داخل لوله مذكور چند توري تعبيه مي‌كنند تا آخرين ذراتي كه در محلول باقيمانده جدا شوند.
دوغاب را در حوضچه دوم به مدت دو روز نگه‌مي‌دارند تا آب آن بخار شود و بعد گل به دست آمده را با مقداري از همان خاك قبلي ورز مي‌دهند تا آماده كار شود. در اصطلاح محلي مخلوط به دست‌آمده «هاجك» نام دارد و رنگ اين مخلوط معمولا خاكستري متمايل به سبز روشن است. اما پس از پخت در كوره به رنگ نارنجي درمي‌آيد تا اين مرحله، كارها به عهده مردان است.
تكنيك‌هاي ساخت
- روش پينچ (pinch)
براي ساختن سفال با اين شيوه از يك صفحه‌گردان كه جنسش از سفال است، استفاده مي‌كنند. اين صفحه‌گردان «بونو» نام دارد. ابتدا مقدار مشخصي از گل را ورز مي‌دهند و آن را روي بونو كه معمولا روي آن پارچه‌اي براي نچسبيدن گل قرار داده شده، مي‌گذارند و حفره‌اي با انگشتان دست در ميان گل ايجاد مي‌كنند و سپس همراه با چرخش گل روي بونو حفره ايجاد شده را با انگشتان دو دست به تدريج گشاد مي‌كنند. با اين عمل ديواره ظرف نازك مي‌شود. در حين انجام اين عمل از تكه چوبي به طول حداكثر 20 سانتيمتر براي هدايت ديواره ظرف به جهت‌هاي مختلف استفاده مي‌كنند. با اين شيوه ضخامت ديواره‌هاي ظرف در همه قسمت‌هاي موردنظر سفالگر يكسان مي‌شود. در اصطلاح محلي به اين تكه چوب «گل موش» مي‌گويند.
- روش لوله‌اي يا فتيله‌اي (كويل)
در اين روش ابتدا پارچه‌اي را روي بونو پهن كرده و مقدار مشخصي از گل را روي پارچه قرار مي‌دهند. در اين روش براي ساختن ظرف، گل را به صورت لوله‌هايي با ضخامت موردنظر درست كرده و به ترتيب روي هم مي‌گذارند تا شكل مورد نظر درست شود، پس از آنكه ظرف ساخته شد آن را در معرض آفتاب قرار مي‌دهند تا كاملا خشك شود. اين كار شايد چندين روز طول بكشد. پس از خشك شدن سفال، سطح خارجي آن را با سنگ مخصوصي به نام «سائنوك» صيقل مي‌دهند و با اين عمل سطح سفال خام براي نقاشي و تزيين آماده مي‌شود.
تزيين سفال‌ها
سفالگران كلپورگان براي تزيين و نقاشي از سنگي به نام «تيتوك» استفاده مي‌كنند. اين سنگ از بين دو كوه «كوران» و «كمكار» در 125 كيلومتري كلپورگان استخراج مي‌شود. اين سنگ نوعي سنگ منگنز است و رنگي كه از آن به دست مي‌آيد قهوه‌اي است و پس از پخت در كوره ثابت مي‌ماند. براي به دست آوردن رنگ از اين سنگ، تكه‌اي از آن را روي يك سنگ ديگر كه بزرگ‌تراست و «وانك» نام دارد مي‌سايند. در نتيجه اين سايش سنگ «وانك» گود مي‌شود واز سنگ «تيتوك» نيز پودري به دست مي‌آيد كه در همان گودي «وانك» جمع مي‌شود، سپس براي ساختن جوهر نقاشي در همان گودي «وانك»، روي پودر سنگ «تيتوك» آب مي‌ريزند و آنها را در هم حل مي‌كنند به اين ترتيب جوهر نقاشي به دست مي‌آيد.
براي رسم تزيينات روي قطعه‌هاي سفالي از يك تكه چوب به اندازه چوب كبريت استفاده مي‌كنند. سفالگر چوبي را كه معمولا از جنس چوب درخت خرماست بين انگشتانش گرفته و بعد چوب و انگشت اول را مشتركا در جوهر زده و همچون قلم روان نويس مقدار كمي مايع روي سر انگشتانش جمع مي‌شود، با اين كار مي‌توان به دفعات و بدون توقف تزيينات بيشتري را رسم كرد.
نقش‌ها و طرح‌ها
تمام سفال‌ها پس از ساخت، 10 روز در معرض تابش آفتاب قرار مي‌گيرند تا كاملا خشك شوند. سپس آنها را با رنگي كه از سنگ «تيتوك» مي‌سازند، تزيين كرده و بعد از آن داخل كوره مي‌گذارند تا پخته شوند.
«چت محيلوك» و «گل» نام برخي نقش‌هاي محلي است. اين نقش‌ها ساده و تا حدي انتزاعي هستند.
بيشتر تزيينات از چهار نوع نقش تشكيل شده‌اند:
1 ـ دايره‌هاي توخالي
2 ـ دايره‌هاي توپر
3 ـ خطوط ميله اي
4 ـ نيم دايره‌ها
كوره‌ها و شيوه پخت
كوره‌هاي سنتي در بلوچستان در زمين حفر شده و معمولا به‌صورت گودالي گرد هستند كه قطر دهانه آن يك متر، قطر قسمت پايين سه متر و عمق آن حدود 5/2 متر است. داخل برخي كوره‌ها را با كاه گل اندود مي‌كنند. ظروف پس از آنكه در آفتاب خشك و رنگ‌آميزي شدند، يك رديف در كنار ديوار داخلي كوره و رديف ديگر با فاصله نيم متري از رديف اول چيده مي‌شوند. ظروف روي خشت‌هاي پخته شده گداخته مي‌شوند و در چند رديف روي هم قرار مي‌گيرند. در وسط كوره و بين دو رديف با چوب آتش روشن مي‌كنند، آتش در تمام روز اول روشن است و شب آن را خاموش مي‌كنند. روز بعد براي بار دوم آتش را روشن مي‌كنند و در پايان روز دوم در كوره را محكم با كاه گل مي‌پوشانند و به مدت دو روز به همان حالت باقي مي‌گذارند، بعد از آن، در كوره را باز مي‌كنند و پس از آنكه كوره كاملا سرد شد سفال‌ها را بيرون
مي‌آورند.
برگرفته از: انسان‌شناسي و فرهنگ