وحدت اسلامي و اهميت آن در جهان معاصر بر اساس ديدگاه‌هاي امام موسي صدر
گوهر اسلام وحدت ميان مذاهب و اديان است
حورا صدر
گروه دين| وحدت نيز همچون ساير مفاهيم ديگر، شاهد افراط‌ها و تفريط‌هايي بوده است. عده‌يي وقتي از وحدت و تقريب سخن مي‌گويند، هدف شان «هضم» است. دعوت ديگري به از دست دادن هويت مذهبي خويش، دعوت به وحدت نيست، چرا كه اساسا نمي‌توان منافي مذهب شد، حتي اگر اشتراكات فراوان باشد. لذا سعي در يكي كردن مذاهب و از ميان برداشتن تمايزها، نسبتي با وحدت نخواهد داشت. بايد از منظر ديگري به مقوله وحدت نگريست. آيا به‌راستي مشكل جهان اسلام، داشتن مذاهب گوناگون است؟ خير، مشكل آن است كه عده‌يي، عده ديگر را به رسميت نمي‌شناسند، يا اگر در ظاهر، شيعه، سني را و سني، شيعه را به رسميت بشناسد، در عمل چندان مقيد نخواهد بود. امام موسي صدر بي‌شك يكي از علماي پيشگام «وحدت» است. هنر امام موسي صدر اين بود كه در عين اينكه به وحدت امت نگاه جهاني داشت، در قالب گروه‌هاي مدني نيز وارد عرصه «وحدت» شده بود. سفرهاي او از روستا آغاز شد و به شهرها و كشورهاي خارجي رسيد. او به روستاهاي اهل تسنن مي‌رفت، به مسيحيان سر مي‌زد و از كرامت انساني مي‌گفت و از اينكه «اديان يكي بودند...» سخن مي‌راند و در عين حال، شيعه‌يي مقيد و انقلابي و مبارز بود و به شيعه بودنش افتخار مي‌كرد. او به سمينارها، مجلات و كتاب‌هاي «وحدت‌آميز» اهميت مي‌داد. امام موسي صدر به خوبي توانست اوضاع لبنان را درك كرده و در يك فرآيند «آسيب‌شناسانه» اولويت‌هاي كاري را تشخيص دهد. او را «رمز لبنان» ناميدند. در جستار ذيل كه توسط دختر ايشان براي روزنامه اعتماد نوشته شده، ايشان نگاهي به انديشه‌ها و استراتژي امام موسي صدر درباره وحدت اسلامي و اهميت آن در جهان امروز دارد.
امام موسي صدر پيشگام وحدت اسلامي است. اما بايد به اين جمله، جمله‌يي ديگر بيفزايم كه امام موسي صدر پيشگام گفت‌وگوي اديان نيز هست بلكه بهتر بگويم پيشگام گفت‌وگوي ميان انسان‌ها، همه انسان‌ها. هركس كه به انديشه و حركت بلكه كارنامه عملي امام موسي صدر مراجعه كند و آن را مرور كند پي مي‌برد كه چقدر جاي امام موسي صدر امروز در ميان ما و در منطقه ما و در جهان پرتلاطم امروز خالي‌است و چقدر حضور او در اين ايام بحراني جهان اسلام مي‌تواند مشكل‌گشا باشد. چقدر جامعه ما به او و انديشه او و رفتار و روش عملي او نياز دارد. امروزه كارشناسان امور خاورميانه و كشورهاي اسلامي امام موسي صدر را فقيه و مصلح و رهبري الگو و راهگشا مي‌شناسند؛ خوب است بررسي كنيم چرا امام موسي صدر به چنين شناسنامه‌يي شناخته مي‌شود. چند نكته را مي‌توان برشمرد:
1- اعتقاد عميق قلبي و واقعي به وحدت اسلامي و همبستگي:
براساس اين اعتقاد قلبي است كه امام براي ايجاد و تقويت اين وحدت از هيچ كاري فروگذار نمي‌كند. نامه معروف او به مفتي اهل تسنن لبنان يكي از مصداق‌هاي بارز اين باور عميق است. امام صدر پس از تاسيس مجلس اعلاي شيعيان نامه‌يي به مفتي اهل سنت جناب شيخ حسن خالد مي‌نويسد و در آن به وحدت چند جانبه ميان مذاهب مختلف اسلامي دعوت مي‌كند و راهكارهاي عملي را مطرح مي‌كند و آمادگي خود را براي اجراي گام‌هايي كه به وحدت منجر مي‌شود اعلام مي‌كند. متن فارسي اين نامه در صفحه 387 كتاب ناي و ني، ترجمه استاد مرحوم علي حجتي كرماني آمده است.
امام موسي صدر از حيث نظري معتقد است كه اسلام مفهومي غير از وحدت نيست و از اين روي وحدت اسلامي را يك تاكتيك در شرايط كنوني نمي‌داند بلكه جوهر اسلام را وحدت ميان مذاهب و اديان مي‌شناسد. براي شما دو مثال مي‌زنم. مثال اول امام موسي صدر در مراسم آغاز روزه مسيحيان در كليساي كبوشيين بيروت مي‌گويد: «اديان يكي بودند زيرا در خدمت هدفي واحد بودند، دعوت به سوي خدا و خدمت به انسان و اين دو، نمودهاي حقيقتي و يگانه‌اند و آنگاه كه اديان در پي خدمت به خويشتن برآمدند ميان‌شان اختلاف بروز كرد.» (ترجمه متن اين سخنراني در صفحه 15 كتاب اديان در خدمت انسان درج شده است.) كسي كه چنين اعتقادي دارد و معتقد است كه اديان الهي يكي هستند به طريق اولي به وحدت مذاهب اسلامي اعتقاد دارد. گواه اين اعتقاد يكي از فرازهاي نامه پيش‌گفته امام صدر به جناب شيخ حسن خالد است. تمنا دارم به اين جملات دقت فرماييد، او مي‌نويسد: «مباني و بنيان‌هاي اسلام در اساس يكي است و امت واحده نيز در عقيده و كتاب مبدأ و معاد با هم مشتركند. بنابراين، چنين اشتراك گسترده‌يي اقتضا مي‌كند كه اين امت در جزييات نيز وحدت داشته باشند.» اين دو نمونه را از ميان صدها سند متعدد بيان كرده‌ام تا به جوهر ديدگاه امام موسي صدر نسبت به وحدت اديان و به ويژه وحدت اسلامي آشنا شويد.
2- اعتقاد عميق به وحدت همواره در عمل و رفتار امام صدر متجلي مي‌شود.
ايشان در همه شؤونات زندگي و جامعه چند مذهبي لبنان به ويژه در مقابله با مشكلات و بحران‌هايي كه كشور را تهديد مي‌كند با رهبران و انديشمندان مذاهب ديگر همفكري مي‌كند و همراه با آنان براي رفع مشكل و حل بحران گاه پيشقدم مي‌شود، گاه مشاركت مي‌كند و گاهي از رهبران مذهبي دعوت مي‌كند تا گرد هم آيند و هم‌انديشي و گفت‌وگو كنند و طرحي نو دراندازند و گاه سازمان يا هياتي از همين رهبران تشكيل مي‌دهد و دست به دست آنان حركتي را آغاز مي‌كند. يكي از درخشان‌ترين آنها هيات ياري جنوب بود كه هدف آن ساختن جنوبي مقاوم در مقابل صهيونيست‌ها بود. مصداق ديگر آن سازمان حركت‌المحرومين است كه با همفكري و هماهنگي بيش از 199 شخصيت و صاحب نظر از همه اديان و طوايف و مذاهب براي مبارزه با محروميت، فقر و جهل و تبعيض، تاسيس شد.
3- راهكارهاي درون ديني براي تحقق وحدت مسلمانان
اجازه دهيد بخشي از راه و روش امام صدر را براي رفع آثار مخرب اختلاف و تفرقه و نيز ايجاد تقويت وحدت سلامي بيان كنم. راهكارهاي امام صدر در دو بعد شكل گرفته است؛ بعد اول درميان شيعيان بود. امام صدر با توجه به جايگاهي كه در ميان شيعيان و تاثيري كه بر جوانان آنان مي‌گذارد تلاش كرده تا آنان را از تعصب و افكار نابخردانه دور سازد. تمام سعي او همواره اعتلاي سطح فرهنگي و اجتماعي و ديني جامعه متمركز بوده است. آگاه‌سازي و روشنگري را يكي از وظايف خود مي‌داند. او براساس باور خود در مجالس و سخنراني‌هاي عمومي و خصوصي به وحدت و يكپارچگي و وفاق دعوت مي‌كند و همه را از تعصب و اختلاف برحذر مي‌دارد. او به جوانان شيعه و اعضاي جنبش محرومان توصيه مي‌كند كه هوشيار باشند و در دام فرقه‌گرايي نيفتند و اجازه ندهند ميان آنان و پيروان مذاهب ديگر اختلاف و كينه و فاصله و كدورت و فتنه و درگيري رخ دهد. او آنان را دعوت مي‌كند كه رفتارشان گشوده و منفتح باشد و با ديگر پيروان مذاهب ارتباط برقرار كنند و با آنان همكاري كنند. بعد دوم اين راهكارها به فعاليت‌هاي امام در ميان پيروان مذاهب ديگر برمي‌گردد. امام صدر با توجه به اعتبار و مقبوليتي كه در جهان اسلام دارد از هر فرصتي براي همگرايي اسلامي استفاده مي‌كند بلكه فرصت‌ها را براي اين امر خلق و ايجاد مي‌كند. شايعات و خرافات و بدعت‌ها و نادرستي‌هايي را كه به شيعه منتسب مي‌شود از چهره تشيع مي‌زدايد، مباني اسلامي مذهب شيعه را تبيين مي‌كند، شيعه هراسي و نگراني و خشم ناشي از آن را درمان مي‌كند. مسلم است كه اكثر دشمني‌ها بر اثر جهل آدمي نسبت به طرف مقابل يا طرف دوم است. به ميزاني كه طرف دوم را بهتر بشناسيم دشمني كمتر مي‌شود و احتمال دوستي بيشتر. هرقدر اطلاع و شناخت ما كمتر باشد دشمني عميق‌تر مي‌شود و شرايط براي فتنه‌انگيزي و سوء‌ظن و سوء‌تفاهم و موفقيت فتنه‌گران و وسوسه‌انگيزان فراهم‌تر مي‌شود. بسياري از فتنه‌هاي مذهبي ناشي از جهل طرفين نسبت به يكديگر و سوء‌استفاده دشمن هردو طرف براي آتش‌افروزي ميان آنهاست. امام اين نكته را سال‌ها پيش دريافته و براي مقابله با آن منظومه عملياتي خود را ترسيم كرده است. ارتباط نزديك امام، گفت‌وگوها و همفكري و همكاري‌هايي كه با رهبران اهل تسنن درجهان اسلام و انديشمندان و استادان و روحانيون كشورهاي گوناگون اسلامي و مردم آنها يكي از گام‌هاي اساسي او براي شناختن و شناساندن بيشتر و در نتيجه كاستن از دشمني و ترس‌ها و تقريب و وحدت و همكاري مسلمانان از هر مذهبي است. در همين پيوند شجاعانه دعوت همايش‌ها و هم‌‌انديشي‌هاي جهان اسلام از جمله مجمع‌البحوث الاسلاميه و ملتقي الفكر الاسلامي و ديگر همايش‌ها را مي‌پذيرفت تا از آن فرصت براي تبيين انديشه اصيل شيعه و كاهش دشمني‌ها و نگراني‌ها استفاده كند. نظر شما را به كتاب روح تشريع در اسلام جلب مي‌كنم. اين كتاب آيينه بسيار خوبي است براي درك شيوه گفت‌وگويي امام موسي صدر، ادبيات او و اخلاق و رفتار او با احترام و علاقه علماي اهل تسنن به او است. اگر او را نربوده بودند شايد آتش فتنه مذهبي در منطقه ما شعلهور نبود. اين كتاب سند و حجت من است. ربودن امام موسي صدر و استمرار اسارت او در زندان‌هاي ليبي فقط درد يا حسرت خانوادگي و شيعيان لبنان نيست. اسارت او يك فاجعه انساني مستمر است كه از شهريور 1357 تا امروز ادامه دارد.
شايد تنها بعضي‌ها سال‌ها پيش گستره اين فاجعه را درك مي‌كردند اما امروز ديگر همگان دريافته‌اند كه نبودن امام صدر در صحنه معادلات منطقه نه‌تنها بر شدت تفرقه اختلاف افزود و دامنه دشمني‌ها و نگراني‌ها را گسترده‌تر كرد بلكه امكان داد تا دشمنان ديرين آتش نهفته فتنه مذهبي را شعله‌ورتر كنند. امروز آناني كه امام را ربودند و آناني كه در اين سال‌ها سهل‌انگاري كردند و قدمي برنداشتند و آنان كه براي نجات او توانا بودند و كاري نكردند همه و همه در هر قطره خوني كه از مسلمانان ريخته مي‌شود شريك جرم قذافي‌اند و در شعلهور شدن اين فتنه كه در آن مسلمانان يا مظلومانه كشته مي‌شوند يا از روي جهل و تعصب وحشيانه و ظالمانه مي‌كشند و سر مي‌برند و زنان را در بازار مي‌فروشند، سهيم هستند. بنابراين به خود آييم، يكي از اقدامات مهم براي خنثي كردن توطئه دشمنان و كاستن از دشمني‌هاي مذهبي و رسيدن به وحدت اسلامي نجات امام موسي صدر است
جمله‌هاي كليدي
امام موسي صدر پيشگام گفت‌وگوي اديان و بهتر بگويم پيشگام گفت‌وگوي ميان انسان‌ها و همه انسان‌ها ست.
چقدر جاي امام موسي صدر امروز در ميان ما و در منطقه ما و در جهان پرتلاطم امروز خالي‌است و چقدر حضور او در اين ايام بحراني جهان اسلام مي‌تواند مشكل‌گشا باشد.
امام موسي صدر از حيث نظري معتقد است كه اسلام مفهومي غير از وحدت نيست و از اين روي وحدت اسلامي را يك تاكتيك در شرايط كنوني نمي‌داند بلكه جوهر اسلام را وحدت ميان مذاهب و اديان مي‌شناسد ..