نه كوچه‌اي به نامش، نه تنديسي به يادش

سارا معصومي

پايان 9 روز عزاي عمومي در كوبا و آغاز روزهاي بدون فرمانده. 25 نوامبر بود كه زنگ‌ها براي رهبر انقلاب كوبا به صدا درآمد. خاكستر رهبر 90 ساله كوبا روز گذشته در گورستان قهرمانان خوزه مارتي دفن شد. فيدل كاسترو در تاريخ قرن بيستم جاي متفاوتي را به خود اختصاص داده است. عزاي عمومي براي مردي كه نامش از انقلاب 1959 كوبا در تاريخ ماندگار شده است در حالي به پايان رسيد كه مردم در لحظه‌هاي آخر فرياد مي‌كشيدند: زنده باد فيدل، زنده باد فيدل.
حال و هواي كوبا در 9 روز گذشته در حالي تيره و تار بود كه عده‌اي رهبر كوبا را ستايش كردند و عده‌اي او را مقصر تمام اتفاق‌هايي مي‌دانند كه در نيم قرن حضورش در قدرت رخ داده است. در شرايطي كه پوست انداختن كوبا از هشت سال قبل از مرگ فيدل كاسترو آغاز شده بود اما برخي تحليلگران مي‌گويند كه احتمالا كوباي بدون سايه فرمانده‌اي هرچند فرتوت مي‌تواند مسير عادي‌سازي رابطه با امريكايي را كه نيم قرن خصم مسلم خوانده شده بود، بهبود بخشد. رائول كاسترو، رييس‌جمهوري كوبا در مراسم وداع با برادرش و پايان 9 روز عزاداري گفت: برادرم دستاوردهاي بي‌نظيري در عمر 90 ساله‌اش داشت اما همان‌گونه كه خودش خواسته هيچگونه مجسمه‌اي از او ساخته نخواهد شد و نام هيچ مكان عمومي هم به نام او تغيير نمي‌كند. اين درخواست فيدل فاتح است. آري مردم مي‌توانند با هر مانعي، آشوبي يا تهديدي در ساخت سوسياليسم در كوبا مقابله كنند. در اين جهان تك قطبي، درس فيدل اين است كه بله ما مي‌توانيم. ما مي‌توانيم به سخت‌ترين شرايط هم غلبه كنيم.
رائول كاسترو در سخنراني خود از اينكه ميليون‌ها نفر براي اداي احترام به برادرش آمده بودند، قدرداني كرد. يك مقام ديگر دولتي نيز تاكيد كرد كه خداحافظي با «فرمانده» به اين معنا نيست كه ما از اين پس راكد خواهيم ماند. ما ميراث او را ادامه خواهيم داد. شخصيت كاريزماتيك فيدل كاسترو به گونه‌اي بود كه مردم يا عاشقش مي‌شدند يا از او متنفر بودند و به سختي فضايي ميان اين دو وجود داشت. تمام كوبايي‌هايي كه قريب به 60 سال عمر دارند در سايه انقلاب وي زندگي را تجربه كردند. براي آنها فيدل تنها فرمانده و پيشوايي بود كه مي‌شناختند و سيستم كمونيستي هم تنها سيستمي بود كه در چند دهه حضور فيدل در راس قدرت به آن خو كرده بودند. بسياري از همنسل‌هاي وي نمي‌توانستند دليلي براي دوست نداشتن وي بيابند. او سيستم آموزشي را در كشورش پياده كرده بود كه نرخ بي‌سوادي را به زير صفر رسانده بود. وضعيت بهداشت و سلامت عمومي و پزشكي كوبا نيز به گواه آمار به شكل بي‌نظيري خوب بود و حتي با بسياري از كشورهاي مطرح غربي در اين خصوص رقابت داشت. بسياري از جوانان مايل به آموزش در رشته پزشكي به كوبا سفر مي‌كردند. در 9 روز گذشته منتقدان فيدل كاسترو در داخل ترجيح دادند در روزهاي سوگواري براي او، احترام فرمانده را حفظ كنند و چندان ميراث او و همچنين روزهاي حضورش در راس قدرت را به باد انتقاد نگيرند. با وجود سكوت سنگين مخالفان فيدل در داخل اما مخالفان و منتقدان وي در خارج از هاوانا از همان نخستين ساعات مرگ او انتقادها را آغاز كردند و بر روزهاي حضورش در قدرت تاختند. رائول كاسترو در حالي از خواست برادرش براي عدم ساخت مجسمه از وي يا تغيير نام خياباني به ياد او خبر مي‌دهد كه عكس‌هاي فيدل بر ديوارهاي تمام ساختمان‌هاي دولتي در كوبا به چشم مي‌خورد و به شناسنامه كوچه، خيابان، كافه و ديگر مكان‌هاي عمومي در اين كشور بدل شده است.
خبرنگار بي‌بي‌سي كه براي پوشش مراسم تشييع فيدل به هاوانا و سانديگو رفته است در توضيح واكنش‌هاي مردم مي‌نويسد: از يكي از شركت‌كنندگان در مراسم كه عكس‌هاي فيدل را در هوا تكان مي‌داد، سوال كردم كه فكر مي‌كنيد رابطه كوبا و امريكا كه روند رو به بهبود را طي مي‌كند در سايه دولت ترامپ تخريب شود؟ وي به صراحت گفت كه امروز روز فرمانده فيدل است و او نمي‌خواهد در خصوص ترامپ و سياست‌هاي وي در قبال هاوانا صحبت كند. وي در ادامه افزود: اگر ترامپ متوجه نيست كه بايد به مردم كوبا حداقل احترامي بگذارد اين مشكل اوست و نه هاوانا.
هرچند كه مردم عادي ترجيح مي‌دهند اين روزها در خصوص سرنوشت كوباي بدون فيدل چندان سخن نگويند اما برخي تحليلگران مي‌گويند كه احتمالا توقفي در روند رابطه رو به رشد هاوانا و واشنگتن صورت خواهد گرفت. برخي از جامعه شناسان كوبايي هم مي‌گويند كه اكنون رابطه دو ملت امريكا و كوبا آغاز شده پس رابطه دو دولت و چند و چون اين رابطه از اهميت چنداني برخوردار نيست. كوبايي‌ها در نيم قرن گذشته همواره منتظر نشسته‌اند و صبر كرده‌اند؛ اين كاري است كه بسيار خوب بلدند و پس از اين هم آن را تكرار مي‌كنند.