گزارش «اعتماد» از تاسيسات نفتي جنوب كه تبديل به موزه خواهند شد
نفت به ياري گردشگري مي‌آيد
فرزانه قبادي
بيش از يك قرن اقتصاد و سياست ايران بر محور نفت چرخيده، اما چند سالي‌است كه زمزمه‌هايي از كاهش جوهر چاه‌هايي كه يك قرن جوشيدند، به گوش مي‌رسد. جايگزين شدن درآمد حاصل از توسعه گردشگري به جاي درآمد نفتي يكي از رويكردهاي جدي دولت است. هر چند زير‌ساخت‌هاي صنعت گردشگري كشور اين توان را ندارند كه بتوانند جايگزين مناسبي براي در آمد نفتي باشند، اما جاذبه‌هاي گردشگري ايران اين پتانسيل را دارند كه پاي گردشگران را به ايران باز كنند.
يكي از جاذبه‌هايي كه قرار است رونق بخش گردشگري جنوب كشور شود، تاسيسات تاريخي نفتي است. تاريخ نفت ايران آنقدر غني هست و حرف براي گفتن دارد كه مي‌تواند يك پژوهشگر يا گردشگر را ساعت‌ها پاي روايتش بنشاند. به گفته اكبر نعمت‌اللهي، مدير موزه‌هاي صنعت نفت، از سال 93 فاز اجرايي طرح تبديل تاسيسات شركت نفت به موزه، آغاز شد. نعمت‌اللهي مي‌گويد پروژه تبديل تاسيسات نفتي به موزه، حدود سه سال زمان مي‌طلبد: « در آبادان 20 نقطه را كه مرتبط با موضوع نفت بوده‌اند، براي تبديل شدن به موزه شناسايي كرده‌ايم. در فاز نخست 5نقطه شامل «بنزين خانه» كه در سال 1927 توسط شركت بريتيش پتروليوم انگلستان تاسيس شده است. «نيروگاه شماره يك پالايشگاه آبادان» كه شامل واحدهايي با قدمت 80 سال است. «تلمبه خانه شماره 3 تامين آب پالايشگاه آبادان» كه يكصد سال پيش توسط انگليسي‌ها در آبادان تاسيس شده است. « آرتيزين اسكول» كه نخستين مدرسه فني- حرفه‌اي خاورميانه است و 90سال پيش توسط انگليسي‌ها براي تربيت نيروهاي متخصص جهت فعاليت در بخش‌هاي مختلف صنعت نفت، در آبادان تاسيس شد و پروژه بزرگ‌ترين پارك موزه صنعت نفت كه در خط ساحلي اورند اجرا خواهد شد. » خلأ وجود موزه‌هاي سازماني از جمله مواردي بوده كه همواره مسوولان سازمان ميراث فرهنگي به آن تاكيد داشته‌اند و حالا شايد با توجه ويژه وزارت نفت به تجهيز موزه‌هاي مرتبط با تاريخ نفت در ايران و افتتاح نخستين موزه نفت ايران در آبادان، بايد در انتظار تحولات مثبتي در حوزه تاسيس موزه‌هاي سازماني باشيم.
تجهيزات يونيك نفتي را كيلويي فروخته‌اند
از 3700 هكتار فضاي شهري در آبادان 3 هزار هكتار متعلق به شركت نفت بود. اين مساحت شامل تاسيسات نفتي و ادارات و خانه‌هاي كارگري شركت نفت بود. اما به گفته اكبر نعمت‌اللهي: «امروز بخش زيادي از اين زمين‌ها متعلق به ارگان‌هاي خاص است. بسياري از اماكن ارزشمند را شهرداري تخريب كرده است. تجهيزات يونيك و ارزشمند نفتي را كه از جنس فولاد مرغوب بودند، فروخته‌اند و اسناد تاريخي بسياري را با بهانه اينكه فضاي زيادي اشغال كرده‌اند، از بين برده‌اند.» حالا در سوله بزرگي در ساحل اروند، مي‌شود بخشي از تجهيزات و قالب‌هاي ريخته‌گري و ماشين‌آلات مرتبط با صنعت نفت را ديد. اين تجهيزات بعد از انجام بازسازي قرار است به موزه منتقل شوند. ماشين پرداخت حقوق كاركنان، اتومبيلي سفيد رنگ است شبيه ون‌هاي امروزي، ماشين در قسمت‌هاي مختلف پالايشگاه مي‌ايستاده و كارگران در پاكت‌هاي سفيد رنگ دستمزد ماهيانه‌شان را دريافت مي‌كردند، تعداد ماشين‌ها بيشتر از اين بوده اما در حال حاضر تنها يك دستگاه از آن موجود است و قرار است بعد از تعميرات به نمايش گذاشته شود. ميني‌بوسي كه كارگران را از محل سكونت‌شان به پالايشگاه مي‌رساند هم حالا گوشه انبار لم داده و منتظر است تا به سراغش بيايند و دستي به سر و گوشش بكشند و پاي قصه‌اش بنشينند و او از روزهاي طلايي آبادان بگويد؛ آباداني كه حالا رونق قبل را ندارد، اما آنقدر تاريخ دارد كه ارزش «شهر موزه» شدن را داشته باشد.
بنزين خانه‌اي كه امشي مي‌فروخت
ديوار به ديوار پمپ بنزين خيابان شهرداري آبادان، ساختماني با تابلوي باريك سفيد جلب‌توجه مي‌كند، روي تابلو نوشته: «مركز فروش محصولات وطني» اينجا بنزين خانه آبادان است، بنايي كه به عنوان نخستين جايگاه سوخت كشور در سال 1306 مورد بهره‌برداري قرار گرفت و حالا هم به عنوان نخستين موزه صنعت نفت ايران به زندگي‌اش ادامه مي‌دهد. نعمت‌اللهي توضيح مي‌دهد كه بنزين خانه در ابتدا براي توزيع بنزين مورد استفاده قرار نمي‌گرفت: «در اين جايگاه بيشتر «امشي» (حشره كش) و نفت سفيد توزيع مي‌شد، اما با افزايش تعداد اتومبيل‌ها در آبادان اين مكان به عنوان پمپ بنزين كاربرد پيدا كرده است.» حدود يك ماه پيش نخستين موزه صنعت نفت آبادان افتتاح شد؛ موزه‌اي كه بيژن نامدار زنگنه نيز از آن بازديد كرد و در دفتر يادبود موزه نوشت: «آبادان خود موزه تاريخ صنعت نفت ايران است و نماد صنعت نوين ايران هم هست. از اين مجموعه بايد براي افزايش جاذبه گردشگري حداكثر بهره را گرفت.» مسوولان اجرايي موزه، بناي بنزين خانه را با استناد به تنها تصويري كه از اين بنا وجود داشته بازسازي كرده‌اند. در ساختمان نقلي و ساده اين موزه مي‌شود از زواياي مختلف داستان نفت را در ايران مرور كرد.
موزه مسجد سليمان؛ ساختماني مدرن در شهري تاريخي
يكي ديگر از اماكني كه قرار است در طرح موزه‌هاي صنعت نفت تبديل به موزه شود، تاسيسات نفتي بي‌بيان در مسجد سليمان است كه شامل پالايشگاه، كارخانه گوگردسازي و كارخانه تقطير مي‌شود. اين مجموعه پالايشگاهي دي ماه امسال در فهرست آثار ملي ثبت شد. در كنار تجهيزات پالايشگاه بي‌بيان كه از دهه 50 از رده خارج شده است و جزو واحدهاي ميراثي صنعت نفت محسوب مي‌شود، ساختمان موزه مسجد سليمان در حال ساخت است، ساختماني كه به لحاظ طراحي و مصالح ساختماني هيچ ارتباطي با شهر مسجد سليمان و پالايشگاه تاريخي بي‌بيان ندارد. بنايي از سنگ و كامپوزيت و شيشه در صورتي قرار است تبديل به موزه مسجد سليمان شود كه بنگله‌هايي كه كارگران هندي در گذشته در آن ساكن بودند، با توجه به ساختار و تاريخچه شان مي‌توانستند فضاي مناسب‌تري را در اختيار موزه‌هاي شركت نفت قرار دهند، اما اكبر نعمت‌اللهي در خصوص اين ساختمان كه مبلغ بسياري هم براي ساخت آن هزينه شده به «اعتماد» مي‌گويد: «تصميم براي ساخت اين ساختمان در اين محوطه و با اين مشخصات در دولت قبل گرفته شده و همان زمان هم تامين اعتبار شد و كار آغاز شد.» با اين حال اين پروژه هشت سال متوقف ماند تا چند ماه پيش كه مشاور جديدي در پروژه شروع به كار كرد و پروژه از سر گرفته شد. قرار است تا پايان سال 96 موزه مسجد سليمان در همين مكان به بهره‌برداري برسد. هر چند نعمت‌اللهي مي‌گويد: «توقف پروژه از لحاظ مالي هزينه زيادي داشت، احداث موزه در بنگله‌ها براي ما هم شكل ايده‌آلي بود، به اين دليل كه با اين كار هم بنگله‌ها حفظ مي‌شدند و هم هزينه كمتري براي تاسيس موزه مسجد سليمان صرف مي‌شد.»
تورهاي صنعتي در انتظار گردشگران
اكبر نعمت‌اللهي در گفت‌وگو با «اعتماد» در مورد نحوه معرفي موزه‌هاي صنعت نفت به مردم و برگزاري تورهاي تخصصي در شهرهايي كه بخشي از پروسه استخراج و پالايش و انتقال نفت را تكميل مي‌كنند، مي‌گويد: «مسجد سليمان موضوع استخراج و تاريخ نفت، آبادان بحث پالايش و دارخوين تاريخچه انتقال نفت را معرفي خواهند كرد. در عين حال در اين شهرها ساختمان‌هايي كه مسائل اجتماعي مرتبط با نفت را به تصوير مي‌كشند و باشگاه‌هايي كه نشان‌دهنده وضعيت رفاهي كاركنان صنعت نفت در گذشته بوده‌اند، براي ما اهميت دارند. ضمن اينكه در نظر داريم ساختمان‌هايي مثل بنگله‌هاي مسجد سليمان را كه محل زندگي كارگران هندي صنعت نفت بوده‌اند، ثبت ملي كنيم. به‌طور كلي تمام اين موارد به صورت يك بسته طراحي شده‌اند كه در قالب يك تور به گردشگران ارايه مي‌شوند. ضمن اينكه هر كدام از اين شهرها به تنهايي مي‌تواند ارايه‌دهنده بخشي از تاريخ نفت باشد، اما اگر اين معرفي در قالب يك زنجيره و در سه شهري كه ذكر شد ارايه شود، شكل ايده‌آل‌تري براي ما است.» نعمت‌اللهي تاكيد مي‌كند مخاطب اين تورها تمام اقشار جامعه هستند، هر چند تورهاي صنعتي و تخصصي معمولا بيشتر توسط دانشجويان و اساتيد و پژوهشگران مورد توجه قرار مي‌گيرند. مدير طرح موزه‌هاي صنعت نفت مي‌گويد: «علاوه بر پارك موزه آبادان كه در ساحل اروند 11 اسكله را در بر مي‌گيرد و به‌طور تقريبي 6/1 كيلومتر است، در نظر داريم در مسجد سليمان نيز پارك موزه‌اي را طراحي كنيم تا بازديد‌كنندگان بهتر بتوانند با روند اكتشاف نفت در اين شهر تاريخي آشنا شوند.» علاوه بر نقاطي كه در آبادان قرار است تبديل به موزه شوند، موارد ديگر هم در تور صنعتي كه شركت نفت براي علاقه‌مندان به مرور تاريخ نفت برگزار مي‌كند، در نظر گرفته شده‌اند. از جمله: نخستين چاه نفت ايران در منطقه «ميدان نفتون» مسجد سليمان. چشمه‌هاي نفتي سي‌برنج كه هنوز هم سخاوتمندانه طلاي سياه را به سطح زمين مي‌كشانند. تلمبه خانه دارخوين كه علاوه بر نقش پر‌رنگي كه در انتقال نفت مسجد سليمان به آبادان داشت، در سال‌هاي جنگ و به خصوص در جريان حصر آبادان نقش تاثير‌گذاري را به عهده گرفته بود. شهر «نفت سفيد» از توابع هفتگل كه با آتش شعله‌هاي «فلر» كه از حياط خانه‌ها بيرون زده‌اند و رنگ آسمان منطقه را سرخ كرده‌اند، جاذبه‌اي منحصر به فرد محسوب مي‌شود و موارد ديگري كه در چشم‌انداز اين طرح درنظر گرفته شده‌اند.