دو سال پس از تولد برجام، جهان يكصدا از تعامل با ايران حمايت ميكند
ترامپ در منگنه توافق هستهاي
سارا معصومي
30 ژوئن 2015، ضربالاجل نهايي بود. همه از چند روز قبل خود را به وين، پايتخت اتريش كه به قلب مذاكرات هستهاي ميان ايران و 1+5 بدل شده بود، رسانده بودند. وزراي امور خارجه ايران، روسيه، بريتانيا، فرانسه، چين، آلمان و امريكا به علاوه فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا همگي در هتل كوبرگ مستقر شدند. تصور غالب بر اين بود كه يا در ضرب الاجل تعيين شده 30 ژوئن توافق هستهاي پس از قريب به دو سال مذاكره فشرده متولد خواهد شد يا ايران و 6 كشور مقابل آن كه همگي دستي در شوراي امنيت سازمان ملل متحد دارند با يك تمديد ديگر به جان بيرمق مذاكرات فرصتي چندهفتهاي ميدهند و وين را ترك ميكنند. صبح 30 ژوئن كوچكترين حركتي به خبري براي پوشش يا سوژهاي براي خبررساني در فضاي مجازي بدل ميشد. آمد و رفتهاي محمدجواد ظريف به بالكن هتل كوبرگ، مهيجترين اتفاقي بود كه ميتوانست به گمانهزنيهاي رسانهاي در مورد فرجام ضربالاجل نهايي منتهي شود. با اين همه، روز به غروب رسيد و خبري از توافق نشد. در زمزمههاي ديپلماتهاي نزديك به تيمهاي مذاكرهكننده اينطور رايج شد كه ضرب الاجل اصلي 9 جولاي است. آخرين روزي كه توافق ميتواند براي برداشته شدن تحريمهاي هستهاي ايران به كنگره امريكا ارجاع داده شود. باراك اوباما، رييسجمهور وقت امريكا هشدار داده بود كه اگر ايران به ضربالاجل زماني كه در ماه آوريل در لوزان بر سر آن توافق شده بود، پايبند نماند، امريكا از مذاكرات خارج خواهد شد. ضربالاجل به پايان رسيد و تيم مذاكرهكننده ايران به زياده خواهيهاي طرف مقابل با چماق قراردادن ضربالاجل 30 ژوئن توجهي نكرد. روزهاي بيخبري از راه رسيد. تطويل مذاكرات مولود نااميدي خبرنگاران شد و بيخبري به بيحاصلي رايزنيهاي سياسي براي پايان دادن به مناقشهاي 13 ساله ميان تهران و غرب تعبير شد. برگههاي تقويم به 6 جولاي رسيد و جان كري، وزيرخارجه وقت ايالات متحده اعلام كرد كه مذاكرات بر لبه پرتگاه قرار دارد، نتيجه الزاما حصول توافق نخواهد بود و شايد مذاكرهكنندگان با دستهاي خالي و اعلام شكست به خانه بازگردند. وزراي امور خارجه دوباره دور هم در كوبرگ جمع شدند و اين در حالي بود كه رفت و آمدهايي از سوي برخي از اعضاي تيم مذاكرهكننده به پايتختها انجام ميگرفت. در آن مقطع زماني اين رفتوآمدها به تلاش براي هماهنگي جديدترين پيشنهادهاي روي ميز در وين با مقامهاي عاليرتبه كشورهاي درگير در مذاكرات تعبير ميشد. صبح 8 جولاي و مذاكراتي كه براي سه روز ديگر تمديد شد. گفته ميشد كه اصليترين دليل تطويل مذاكرات، اختلاف طرفين بر سر تحريمهاي تسليحاتي است. ايران از زنجيرهاي از تحريمهاي رنگارنگ رنج ميبرد و تيم مذاكرهكننده تلاش ميكرد در واپسين روزهاي رايزنيهاي نفسگير گشايشي در برخي محدوديتهايي كه ريشه آنها فعاليتهاي هستهاي ايران نبودند نيز ايجاد كند. در هشتمين روز از ماه جولاي ديپلماتهاي غربي اميدوارتر بودند و تاكيد داشتند كه هفته به آخر نرسيده، خبرنگاران ميتوانند با خبر توافق به خانههايشان بازگردند. 10 جولاي 2015 گلايهها از روند مذاكرات در تيم مذاكرهكننده ايران آغاز شد. ايرانيها طرف مقابل را به گذاشتن چندتوافقنامه روي ميز و تلاش براي تحت فشار قراردادن تهران متهم كردند. اين در حالي بود كه جان كري با ترفندي جديد در مذاكرات ادعا كرد كه هيچ عجلهاي براي به نتيجه رسيدن مذاكرات وجود ندارد. 5 عضو مقابل ايران در شوراي امنيت به علاوه آلمان عزم خود را براي خسته كردن مذاكرهكنندگان ايراني جزم كرده بودند. 11 جولاي و سومين تمديد در دو هفته گذشته از آغاز مذاكرات. ضربالاجل جديد تاريخ 13 جولاي اعلام شد. 12 جولاي و سخنان حسن روحاني، رييسجمهور ايران مبني بر اينكه جهان به زودي شگفتزده خواهد شد. موج اميد به تيم چادر خبرنگاران بازگشت. 13 جولاي و محمد جواد ظريف، وزير خارجه ايران كه در محاصره خبرنگاران اعلام كرد كه كار همه را دچار بيخوابي و خستگي مفرط كرده است. ضربالاجل سوم هم تمام شد اما مذاكرات متوقف نشد. چراغهاي روشن اتاقها در كوبرگ خبر از دود سفيدي ميدادند كه به زودي بلند خواهد شد. 14 جولاي 2015 پس از 17 روز مذاكره مداوم و بدون توقف، توافق تاريخي ميان ايران و 1+5 در وين به دنيا آمد. قريب به 12 سال مناقشه هستهاي ميان ايران و غرب كه از آگوست 2002 و انتشار گزارشي از سوي سازمان منافقين در مورد فعاليتهاي هستهاي زيرزميني ايران آغاز شده بود، به پايان رسيد. صبح توافق فرارسيد و فصل جديدي از رابطه ميان ايران با جامعه جهاني آغاز شد. نگاهها به سمت واشنگتن چرخيد، جايي كه رييسجمهور وقت باراك اوباما در پاسخ به همه انتقادها و تلاش براي تحتالشعاع قرار دادن نخستين توافق ميان ايران و امريكا در 4 دهه گذشته گفت: «هر تلاشي از جانب جمهوريخواهان براي تهديد برجام را وتو ميكنم.» محمدجواد ظريف، وزيرامور خارجه ايران از وين راهي ايران شد و پيش از حضور در تهران به مشهد سفر كرد. در تهران وي و تيم همراه پس از قريب به 20 روز دوري از وطن در حالي مورد استقبال قرار گرفتند كه رسيدن به روز اجراي توافق و پس از آن جنگيدن با تكتك كشورهايي كه ايران را در 10 سال گذشته تحريم كرده بودند، تازه آغاز شده بود.
دو سال پس از پيروزي ديپلماسي
روز جمعه (ديروز) برنامه جامع اقدام مشترك دو ساله شد. توافقي كه شايد در بريتانيا، فرانسه، آلمان، روسيه و چين با آرامش بيشتري با آن برخورد شد همان طور كه پيشبيني ميشد در تهران و واشنگتن با اما و اگرهاي بسيار، نقدهاي تند و تيز و مطالبههاي غيرهستهاي از مذاكراتي صرفا هستهاي روبهرو شد. برجام در روزهايي متولد شد كه در خاورميانه از هيچ رخداد خوشايندي جز زاد و ولد بحران رونمايي نميشد در نتيجه سياستمداران و ديپلماتهاي كاركشتهاي كه گرفتار هيجانهاي مقطعي براي ارزيابي يك دستاورد بينالمللي نميشوند آن را در نخستين گام پيروزي صلح بر جنگ خواندند. پيروزي عقلانيتي كه ميگويد به ديپلماسي فرصت بدهيد تا ولع جنگطلبان را خاموش كند. ايران در 13 سال مذاكره پرفراز و فرود با غرب تاكيد داشت كه برنامه هستهاي اين كشور هيچگاه ابعاد نظامي نداشته و در نهايت هم آژانس بينالمللي انرژي اتمي با مختومه اعلام كردن پرونده ابعاد نظامي احتمالي برنامه هستهاي ايران موسوم به پيامدي، خط بطلاني بر اين ادعاي مخالفان ايران در سطح بينالمللي و رقباي منطقهاي تهران كشيد. درجهاني كه همسايگان همدين و همآيين براي تحقق بخشيدن به ايده بازي با حاصل جمع صفر، به تحريم، بگير و ببندهاي اقتصادي و تهديدهاي نظامي روي آوردهاند، مذاكرات هستهاي ايران و حصول نتيجه نشان داد كه ميتوان از زمين گفتوگو كردن نيز ميوهاي چيد. برجام نماد تلاش جامعه جهاني براي تثبيت حقانيت گفتوگو و تكذيب ايده تنها لشكركشي است كه جواب ميدهد، بود.
ديوار بياعتمادي كوتاه نشد
دو سال از عمر 10 ساله تعهدات ايران و 1+5 گذشته است. ظرف چندماه گذشته توافق هستهاي در ايران يكي از اصليترين دلايل انتخاب دوباره حسن روحاني به عنوان رييس دولت دوازدهم بود. مردم به راهي كه رييسجمهور براي تعامل با جهان و گفتوگو براي پايان دادن به حصر سياسي و اقتصادي ايران برگزيده است، پاسخ مثبت دادند. چهرههاي بينالمللي چون فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا پس از اعلام نتيجه انتخابات در ايران به صراحت به جهان ميگويد كه ايرانيها تعاملگرا هستند و اين ما هستيم كه بايد بازيگران دخيل در برجام را براي اجراي بيچون و چراي تعهدهاي داده شده در قالب توافق هستهاي ترغيب و تحت فشار قرار دهيم. برجام در روزهايي كه رقباي منطقهاي ايران چون عربستان سعودي و دشمنان كهن ايران چون رژيم صهيونيستي تلاش ميكنند از ايران، نماي كشوري جنگطلب و تنشزا را به نمايش بگذارند به آينهاي براي صلحطلبي ايرانيها و تعاملگرايي از سر قدرت نظامي و سياسي حاكميت ايران بدل شد. در آن سوي ميدان، در واشنگتن توافق هستهاي روي ميز ماند تا دونالد ترامپ، رييسجمهور جديد امريكا آن را به عنوان ارثيهاي اجتنابناپذير از باراك اوباما تحويل بگيرد. توافقي كه در نتيجه مذاكرات دولت دموكرات امريكا با ايران به دست آمده بود اكنون مقابل مردي از تبار جمهوريخواهان قرار دارد كه چندان با عالم سياست آشنا نيست و البته در سمت راست خود نيروهاي امنيتي و وزرايي را دارد كه سابقهاي طولاني در ايران ستيزي دارند و در سمت چپ خود نيز كنگرهاي تا دندان مسلح به جمهوريخواهان را كه دموكراتهاي نشسته در آن نيز دل خوشي از توافق هستهاي با ايران ندارند. دو سال پس از توافق هستهاي در واشنگتن مردان و زناني در راس قدرت نشستهاند كه تنش را بر گفتوگو ترجيح ميدهند، از تداوم تحريمهاي غيرهستهاي ايران با غيظ سخن ميگويند، از كاخ سفيد ميخواهند كه متحدان و دوستان خود در سطح بينالمللي را از نزديكي تجاري به ايران برحذر دارد و البته در دورنماي ذهني خود نيز چندان بيميل به تقابل نظامي با ايران نيستند. با وجود آنكه برجام به نخستين آزمون براي نه اعتمادسازي كه كاستن از بياعتمادي تهران و واشنگتن بدل شده بود، سياستهاي امريكا در دو سال گذشته از توافق هستهاي به خصوص در چندماه گذشته از دولت دونالد ترامپ، اندك روزنههاي بازمانده براي گفتوگوي ايران و امريكا در حوزههاي غيرهستهاي را هم مسدود كرده است. هرچند كه باراك اوباما و جان كري گفتوگو با ايران را به اين اميد آغاز كردند كه شايد بتوان از ارتفاع ديوار بلند بياعتمادي ميان دو كشور كاست اما امروز گامهايي كه واشنگتن در اجراي برجام برداشته است به علاوه تهديد هر روزه اين توافق، وضعيت را به شرايطي رسانده است كه تداوم حيات توافق هستهاي در معرض خطر قرار دارد. در سه ماه گذشته، تحليلگران بسياري به دولت ترامپ هشدار دادهاند كه اگر توافق هستهاي به شكست منتهي شود، ايران و امريكا اينبار در صحنه رويارويي مستقيم قرار ميگيرند. يكي از اين چهرهها جاناتان فاينر است كه از چهرههاي نزديك به جان كري در وزارت امور خارجه امريكا بود. وي در مصاحبهاي با خبرگزاري فرانسه در دومين سالروز برجام ميگويد: توافق هستهاي جواب ميدهد. نميتوان فهميد كه چرا ترامپ ميخواهد با تهديد اين توافق يك بحران جديد درست كند. اروپاييها نيز بهشدت نگران رفتارهاي ترامپ با توافق هستهاي هستند. اروپاييها در كنار چين و مسكو به صراحت در چندماه گذشته به دولت ترامپ هشدار دادهاند كه توافق هستهاي با ايران نه قابل اصلاح و نه قابل مذاكره مجدد است.
بازي با برجام، امنيت امريكا را تهديد خواهد كرد
دو سال پس از برجام هنوز مذاكرهكنندگان قديمي تلاش ميكنند فوايد اين توافق هستهاي را به ياد جهان بياورند. از آن روزها تا به امروز رهبران در سه كشور فرانسه، بريتانيا و امريكا تغيير كردهاند اما برجام با همه فراز و فرودهايش پابرجا مانده است و همين مساله نشان ميدهد كه كاركرد توافق هستهاي جهان را متقاعد به حفظ آن كرده است. از سوي ديگر، با وجود آنكه دولت ترامپ بيش از هر دولت ديگري ولع زيرپاگذاشتن اين توافق را دارد اما تدابير حقوقي كه براي حفظ برجام در نظر گرفته شده است مانند ضميمه كردن آن به قطعنامه شوراي امنيت و گره زدن آن به اعتبار مذاكراتي امريكا در سطح بينالمللي، اين توافق را براي امريكا به استخوان لاي زخم بدل كرده است. برجام توافق چندجانبه و لازمالاجرايي است كه هرچندماهيت حقوقي يك معاهده را ندارد اما به عنوان مثال امريكاي ترامپ ميتواند از توافقنامه پاريس به راحتي خارج شود اما از آن نه. جان كري، وزير خارجه سابق امريكا از چندماه پيش به همراه برخي از ديپلماتهاي كهنهكار و مذاكرهكنندگان سابق سايتي با عنوان diplomacyworks به راه انداخته است تا از ادامه حيات توافق هستهاي حمايت كند. روز گذشته بنيانگذاران اين سايت در بيانيهاي حمايت خود از توافق هستهاي را اعلام كردند. در اين بيانيه آمده است: 14 جولاي دومين سالروز مذاكرات موفقيتآميز منتهي به توافق هستهاي ايران است. اين موفقيت قابل توجه است چراكه اين توافق سايه يك تهديد هستهاي را از سر امريكا و متحدانش دور كرد. ايران نيز گامهايي برداشت تا اطمينان دهد كه برنامه هستهاي اين كشور صلحآميز است. تهديدهايي كه امروز در سطح جهاني با آن روبهرو هستيم، نشان ميدهد كه بايد بيش از هر زمان ديگري به يافتن راهكارهاي ديپلماتيك پايبند باشيم. راهكارهايي نظير برنامه جامع اقدام مشترك براي پايان دادن به مشكلات پيچيده. برجام نمونه مهمي از تلاشها براي عدم اشاعه هستهاي در آينده است. در برجام جامعترين سيستم بازرسي و نظارت لحاظ شده است كه توسط آژانس بينالمللي انرژي اتمي اجرايي خواهد شد. دو سال از اين قبيل نظارتهاي آژانس گذشته است و اين نظارتها نشان داده كه ايران به تعهدات خود پايبند است. با اين وجود تندروها در كنگره امريكا و دولت ترامپ به اين توافق علاقهاي ندارند و خواهان پاره شدن آن توسط امريكا هستند. اين مساله ميتواند تهديدهاي جدي براي امنيت امريكا، امنيت سربازان امريكايي و امنيت شركا و متحدان ما در منطقه باشد. وقت آن است كه ميل به رويكردهاي نظامي را به گوشهاي برانيم و به آنچه واقعا منتج به دستاورد ميشود توسل بجوييم: ديپلماسي و تعامل.
ديگر نگران ايران نيستيم
بوريس جانسون، وزير امور خارجه بريتانيا از چهرههايي است كه در روزهاي سخت و نفسگير مذاكرات هستهاي در سال 2015 هنوز به دليل دست به دست شدن قدرت در بريتانيا عنوان رييس دستگاه ديپلماسي اين كشور را به خود اختصاص نداده بود. با اين همه وي از جولاي 2016 عنوان وزيرخارجه بريتانيا را به خود اختصاص داده و تلاش براي حفاظت از برجام به يكي از رسالتهاي وي هم تبديل شده است. وي روز پنجشنبه (يك روز پيش از دومين سالروز توافق هستهاي) با انتشار مقالهاي در واشنگتنپست بر ضرورت حفظ توافق هستهاي تاكيد كرد. در اين نوشتار آمده است: به هرجا كه در خاورميانه نگاه ميكنيد، امريكا و بريتانيا در حال كار كردن با هم براي حل و فصل بحرانهايي هستند كه يكي پس از ديگري ظهور ميكنند. شايد همهچيز بسيار غيرممكن به نظر برسد اما همين وضعيت هم ميتوانست، وخيمتر باشد. فكر كنيد در كنار پرونده سوريه، جنگ داخلي در يمن و مشكلات داعش در عراق ما با ايران نيز روبهرو بوديم كه در آستانه دستيابي به تسليحات اتمي بود (ادعاي غرب در مورد برنامه هستهاي ايران كه تهران همواره آن را تكذيب كرده است). فكر كنيد كه ايرانيها تنها چندهفته يا چندماه با رسيدن به اورانيوم مورد نياز براي تهيه بمب اتمي فاصله داشتند. حقيقت اين است كه بدون توافق هستهاي كه دو سال پيش به دست آمد اين سناريو محقق ميشد و يك بحران ديگر به بحرانهاي موجود اضافه ميشد. برجام كارايي دارد و به اعتقاد ما بهترين گزينه براي جامعه جهاني است. پيش از اين توافق تاسيسات زيرزميني هستهاي ايران به 20 هزار سانتريفيوژ و بيش از 8 تن اورانيوم با درصد پايين غنيشده رسيده بود. وزيرخارجه انگلستان درادامه با تكرار ادعاهاي بيپايه در مورد نيت ايران از فعاليتهاي هستهاي نوشت: پيش ازمذاكره فاصله زماني ايران با اورانيوم مورد نياز براي بمب هستهاي تنها چندماه بود. ايران به سرعت در حال افزودن بر سانتريفيوژهاي خود بود و شرايط خطرناك و خطرناكتر ميشد. اگر هيچ كاري انجام نميشد مدت زمان دستيابي ايران به بمب هستهاي به چندهفته كاهش پيدا ميكرد. در نتيجه برجام، ايران دو سوم از سانتريفيوژهاي خود را كنارگذاشته و 95 درصد از ذخيره اورانيومي را هم تحويل (فروخته) داده است. امروز فاصله زماني ايران براي رسيدن به اورانيوم مورد نياز توليد بمب به حداقل يك سال افزايش پيدا كرده است. (خلاف تاكيد ايران بر صلحآميز بودن فعاليتهاي هستهاي)
جانسون در ادامه اين يادداشت ادعا ميكند كه ايران ميزبان بيشترين نظارتهاي آژانس بينالمللي انرژي اتمي شده و تاكيد ميكند كه اين بازرسيها نشان ميدهد كه ايران به تعهدات خود دربرجام پايبند بوده است. وي در ادامه با طرح اين سوال كه اگر توافق هستهاي سقوط كند، چه اتفاقي رخ خواهد داد؟ نوشت: حقيقت اين است كه ايران و نه امريكا يا انگليس، با دستهاي بازتري پس ازاين فروپاشي اقدام خواهند كرد. ايرانيها بدون محدوديت بر برنامه هستهاي ميتوانند سانتريفيوژهاي قبلي را به چرخه كار بازگردانده و بر ذخيره اورانيومي خود هم بيفزايند. در چنين شرايطي تنها كاري كه از دست امريكا و بريتانيا برميآيد در تئوري اين است كه ميتوانند تحريمها را دوباره اعمال كنند اما در ميانه روند وضع دوباره تحريمها ايران تمام پايههاي برنامه هستهاي خود را دوباره بنا ميكند و مدتزمان رسيدن به اورانيوم مورد نياز توليد بمب را كاهش ميدهد. وزير خارجه بريتانيا در ادامه اين مطلب با تكرار ادعاهاي بياساس در مورد نقش منفي منطقهاي ايران در سوريه و يمن ادعا ميكند كه قرار نبوده است توافق هستهاي تمام اختلافها با ايران را حل و فصل كند. وي همچنين بر حمايت لندن از سياست ترامپ براي اجراي دقيق و سختگيرانه برجام تاكيد ميكند و مينويسد: در خاورميانه پراز بحران موفقيت در اجتناب از بحرانها است. برجام خطر ايران مسلح به تسليحات اتمي را حداقل يك دهه كاهش داد و بدين وسيله نيازي نيست امروز ديگر نگران اين تهديد باشيم.
توصيه ژنرالها به ترامپ: كانال ديپلماتيك
با ايران را باز كنيد
خبرگزاري فرانسه در گزارشي به مناسبت دومين سالروز توافق هستهاي مينويسد كه اين توافق پس از گذشت دو سال در تهران و واشنگتن دوستان كمتري دارد. در اين گزارش با توجه به رويكردهاي خصمانه ترامپ نسبت به اين توافق از همان زمان رقابتهاي انتخاباتي گفته شده است كه برجام به عنوان ميراث دولت باراك اوباما در حوزه ديپلماسي در حال تهديد شدن است. در ادامه اين گزارش به نامه اخير ژنرالهاي بازنشسته ارتش امريكا خطاب به دونالد ترامپ هم اشاره شده است. در اين نامه ژنرالهاي كهنه كار امريكايي حمايت خود را از اين توافق كه اكنون دو سال از آن تاريخ ميگذرد، اعلام كردند. در بخشهايي از اين نامه آمده است: اين توافق بينالمللي به خوبي توانست راه ايران براي دستيابي به سلاح هستهاي را بگيرد و بهشدت توانست امنيت امريكا و متحدانش را افزايش دهد. ژنرالهاي بازنشسته امريكايي ادعا كردهاند كه تحت اين توافق، ايران دوسوم از سانتريفيوژهاي خود را از رده خارج كرده و تقريبا 98 درصد از اورانيوم ذخيره شده و هسته اصلي آب سنگين خود را از بين برد. در اين نامه همچنين ژنرالهاي امريكايي از دونالد ترامپ رييسجمهوري امريكا درخواست كردند كه راههاي ديپلماتيكي با ايران برقرار كند تا از انجام و ادامه اين توافق اطمينان حاصل كند و بحرانهاي امنيت ملي كه امكان رخ دادنشان وجود دارد را حل كند.