معنويت غيرعقلاني وجود ندارد

موضوع اصلي كتاب «عقلانيت و معنويت»، فلسفه اسلامي است و شامل هفت بخش: جايگاه فلسفه اسلامي، سنت و تجدد، ماجراي فكر فلسفي در جهان اسلام، رابطه عرفان و فلسفه، حكمت اشراق (1)، حكمت اشراق (2) و عقلانيت و معنويت در اسلام است. مولف كتاب در گفت‌وگوهايي كه با مطبوعات داشته و در اين اثر نيز به آنها اشاره شده، معتقد است كه درباره عقلانيت معاني و تعريفات مختلفي گفته شده است، آنقدر كه شايد براي هيچ‏چيزي اين مقدار تعريف مطرح نشده باشد. اشراقيون به شكلي تعريف كرده‏اند و در اديان نيز به شكلي ديگر تعريف شده است؛ فلاسفه نيز هر يك بنا به مسلكي كه داشته‏اند عقل را به شكلي معنا كرده‏اند: بيشتر حكماي ما عقل را موطن كليات ناميده‏اند؛ عقل نيرويي است كه به كليات نايل مي‌شود. بعضي گفته‏اند عقل مدرك روابط ضروري است؛ مثل احكام رياضي كه بين آنها روابط ضروري برقرار است. البته عقل هم در مقام نظر، هم در مقام عمل احكامي دارد و اينها با هم فرق دارند. نكته اينكه غيرعقل نمي‌تواند عقل را تعريف كند و هركس نيز عقل را تعريف كند به لحاظ عقلاني آن را تعريف مي‌كند و براي همين هم تعريف عقل فقط با عقل قابل بيان است. اما آيا تعريف‏كننده در مقام تعريف‏شونده قرار مي‌گيرد؛ يعني تعريف شامل خود تعريف‏كننده هم مي‌شود يا نه؟ نتيجه‏ اينكه عقل ضمن اينكه خودش را تعريف مي‌كند؛ تعريفي كه به وجهي مي‌تواند درست هم باشد و در خيلي جاها نتيجه هم مي‌دهد، مثلا درك روابط ضروري، تعريف عقل است، درك كليات تعريف عقل است، اما هميشه عقل فراتر از تعريف خود است، چون تعريف‌كننده هميشه از تعريف خودش فراتر است. اما آيا عقل معنويت را نيز مي‏فهمد؛ ديناني معتقد است معنويت نمي‌تواند برخلاف عقل باشد. معنويت هم به نوعي بايد به عقل نزديك باشد يا خودِ عقل يا چيزي شبيه عقل باشد، يا دست‏كم از شوون عقل باشد. اگر معنويت را كه كمتر تعريف شده است بخواهند تعريف كنند، معمولا مي‌گويند چيزي است كه مافوق محسوس است و در امور ظاهري نمي‏گنجد. تعريف‏هايي كه براي معنويت شده بسيار شبيه آن تعريف‏هايي است كه براي عقل شده است. بنابراين معنويت غيرعقلاني وجود ندارد. اگر معناي عقل و معنويت را يكي بدانيم يا يكي را در ديگري مندرج بدانيم، بايد خيلي از مطالبي را كه عرفا يا متكلمان گفته‏اند كنار بگذاريم.