روابط تركيه و اقليم كردستان، پس از همه‌پرسي
محمدعلي دستمالي
در حالي كه تنها يك روز به برگزاري همه‌پرسي جدا شدن اقليم كردستان از عراق فرصت باقي مانده، اعتراضات، تهديدات و اتمام حجت با سران اقليم به اوج خود رسيده و شايد در اين ميان، تهديدات مداوم تركيه، رساتر و جدي‌تر از ديگران است. رجب طيب اردوغان رييس‌جمهور تركيه در سخنراني خود در مجمع عمومي سازمان ملل متحد، بخش مهمي از فرصت خود را به ضرورت حفظ تماميت ارضي عراق و محكوم كردن همه‌پرسي اقليم اختصاص داد. تنها چند ساعت پس از اين سخنان، اردوغان در ديدار يك ساعته خود با دونالد ترامپ در مورد خواست اقليم كردستان براي جدايي از عراق، صحبت كرد. اردوغان به محض پايان ديدار با ترامپ به تركيه بازگشت تا در نشست شوراي عالي امنيت ملي شركت كرده و در مورد واكنش‌هاي آنكارا به برگزاري همه‌پرسي، تصميم‌گيري كند. اما پس از نشست سه‌ساعته اين شورا و همچنين پس از جلسه دوساعته هيات دولت، نهايتا تنها به بيان اين جملات اكتفا شد كه تركيه تدابير و تصميماتي گرفته و در فرصت مناسب، آنها را نشان خواهد داد. تمام اين برخوردها و موضع‌گيري‌هاي هرچند ساعت يك بار مسوولان عاليرتبه تركيه عليه همه‌پرسي اقليم كردستان در حالي است كه اتفاقا سران كرد اقليم، انتظار داشتند كه از سوي تركيه مورد حمايت و تاييد قرار بگيرند! نيچيروان بارزاني، نخست‌وزير اقليم كردستان دو سال پيش در گفت‌وگو با بي. بي. سي نيز اعلام كرده بود كه در صورت قدم برداشتن اقليم در مسير استقلال و جدا شدن از عراق، اميد آنها به حمايت تركيه خواهد بود. به عبارتي روشن، هم نخست وزير و هم ديگر سران اقليم، بارها به شكل مستقيم و غيرمستقيم به اين موضوع اشاره كرده بودند كه اگر اربيل بخواهد دولت كردي تشكيل دهد، مخالفت جمهوري اسلامي ايران بسيار تند و قاطعانه خواهد بود و اميدي به كسب رضايت و تاييد تهران نيست اما احتمال حمايت تركيه از اين پروژه وجود دارد. اما حالا در ميدان عمل، شاهد اين هستيم كه علاوه بر ايران، تركيه نيز در مقام مخالف به ميدان آمده و در هفته‌هاي اخير، روزي نبوده كه دست كم سه مقام عاليرتبه تركيه، عليه برگزاري رفراندوم، موضعي اتخاذ نكنند. در برابر اين تابلوي سياسي، دو سوال مهم برجسته مي‌شود: 1. آيا مخالفت‌هاي مداوم و مكرر تركيه، حقيقي و لايتغير است؟ 2. مهم‌ترين نگراني‌هاي تركيه در مورد اقليم كردستان عراق كدامند؟در پاسخ بايد گفت: نيت‌خواني و تلاش براي پي‌بردن به كنه نيات و تفكرات سران تركيه يا سران ديگر كشورها، كار دشوار و بي‌حاصلي است و نمي‌توان با تكيه بر برخي فرضيات مبتني بر سناريوهاي امنيتي، چنين پنداشت كه مثلا بين آنكارا و اربيل، توافق پنهاني و نانوشته‌اي وجود دارد يا خير. اما در مورد اين موضوع مي‌توان به روشني نظر داد كه در ساليان گذشته و در رويدادهاي سياسي داخلي و خارجي مرتبط با تركيه، اردوغان و همراهان او، بارها نشان داده‌اند كه بر اساس اصل عمل‌گرايي و سنجيدن آني منافع و مصالح، توان و امكان آن را دارند كه اگر به جمع‌بندي تازه‌اي برسند، مسير ديگري در پيش رو گرفته و موضع پيشين خود را تغيير دهند. در پاسخ به سوال دوم نيز بايد گفت: نگراني‌هاي تركيه در مورد همه‌پرسي، طيفي از مسائل سياسي و امنيتي را دربرمي‌گيرد كه مهم‌ترين سرفصل‌هاي آنها عبارتند از: الف) اهميت ويژه به مساله كركوك و تركمان‌ها و استفاده از اين كارت مهم به عنوان نمادي از احساسات و اقدامات ملي‌گرايانه حزب عدالت و توسعه. ب) در روز جمعه و در شرايطي كه ذهن همه، روي مساله همه‌پرسي اقليم كردستان عراق زوم كرده بود، كردهاي وابسته به پ.ك.ك در شمال سوريه، به شكل غيرقانوني و دفاكتو، انتخابات شهرداري‌هاي مناطق كردنشين را برگزار كردند. اين انتخابات نابهنگام، نه‌تنها ترس و هراس اردوغان و ملي‌گرايان تركيه را بيشتر و عميق‌تر كرد، بلكه موجب تقويت اين باور شد كه همه‌پرسي اقليم بر كردهاي منطقه نيز تاثير مي‌‌گذارد. ج) آنكارا به اختلافات عميق بين حزب دموكرات كردستان به رهبري مسعود بارزاني و پ. ك. ك به رهبري عبدالله اوجالان، بسيار دلخوش و اميدوار است و مي‌داند كه جهان‌بيني و اهداف اين دو جريان، كاملا ضد هم هستند. اما در هفته‌هاي اخير، پ.ك.ك عليه همه‌پرسي اقليم كردستان اقدامي نكرد و اين گمان نزد اردوغان تقويت شد كه اگر همه‌پرسي بر مبناي سازش جريانات كردي برگزار شود، پ.ك.ك در كركوك ريشه مي‌دواند و بارزاني هم توان مقابله با چنين وضعيتي ندارد. روابط تركيه و اقليم كردستان، پس از همه‌پرسي در حوزه‌هاي سياسي، امنيتي، اقتصادي و اجتماعي، براي تركيه، سود و منفعت فراوان دارد و براي تركيه يك بازار مصرف بزرگ است و دور نيست در آينده‌اي نزديك ميزان صادرات كالا و خدمات مهندسي تركيه به اقليم، از مرز پانزده ميليارد دلار در سال، بگذرد. همچنين اقليم كردستان، براي فعاليت‌هاي اطلاعاتي و امنيتي تركيه، فضايي مهيا و سودمند است. بنابراين اگر با وجود تمام تهديداتي كه از سوي تركيه صورت گرفته، همه‌پرسي در روز دوشنبه برگزار شود، سقف تحريم‌ها و فشارهاي اعمال شده از سوي آنكارا عليه اقليم كردستان، در حد غيرقابل تحملي نخواهد بود. در مقطع كنوني، تركيه از تمام كارت‌هاي خود براي منصرف كردن اقليم، استفاده مي‌كند اما در آينده و در زماني كه به شكل جدي، پاي امنيت مرزها و مساله ترانزيت انرژي و پايبندي به توافقنامه پنجاه ساله نفتي اربيل – آنكارا به ميان بيايد و در معادلات مرتبط با رقابت بين تركيه و ايران، امتيازات جديدي براي تركيه به وجود بيايد، تغيير موضع و تغيير رويكرد، اجتناب‌ناپذير خواهد بود. اگر چه مجلس ملي تركيه، مجوز ورود ارتش تركيه به عراق و سوريه را تمديد كرده اما ناگفته پيداست كه هر گونه اقدام نظامي تركيه عليه اقليم كردستان، نه تنها دور از ذهن و دردسرساز است، بلكه در عمل به نفع كردها خواهد بود و باعث خواهد شد كه منتقدين تركيه و حاميان كردها، بيشتر شوند. بنابراين مي‌توان چنين پيش‌بيني كرد كه تركيه پس از برگزاري رفراندوم، تنبيهات و محدوديت‌هاي ناچيزي در مورد اقليم به كار خواهد بست اما بعدا در شيبي ملايم، روابط را به سطح قبلي بازمي‌گرداند. تركيه خوب مي‌داند كه فاز بعدي و تشكيل دولت مستقل كردي، روندي طولاني و طاقت‌فرساست و به اندازه برگزاري رفراندوم، آسان نخواهد بود.