خير و شر اقتصاد در اقتصاد خير و شر
حسن هاشمي‌ميناباد
جيمز تِربِر، نويسنده امريكايي روايتي مدرن از حكايت كهن مسابقه لاك‌پشت و خرگوش دارد. لاك‌پشت جوان دانايي در كتابي قديمي مي‌خواندكه يكي از نياكانش در مسابقه دو با خرگوش برنده شد. در تحقيقات بعدي‌اش در هيچ كتابي سندي از پيروزي خرگوش بر لاك‌پشت نمي‌يابد و به اين نتيجه طبيعي مي‌رسد كه مي‌تواند تندتر از خرگوش بدود. سرانجام خرگوشي را پيدا مي‌كند و او را به مبارزه فرامي‌خواند. خرگوش نگاهي به قد و بالاي لاك‌پشت مي‌اندازد و مي‌گويد: «با اين پروپاچين مي‌خواهي بروي چين و ماچين؟» لاك‌پشت كتاب قديمي را به عنوان فاكت و سند نشان مي‌دهد و مي‌گويد: «آن را ولش كن. بيا اين را بخوان.» بالاخره وقتي خرگوش از خط پايان مي‌گذرد لاك‌پشت هنوز در اول راه است.
نتيجه‌گيري جيمز تربر از اين حكايت نوين اين است: «شايد كوزه نو دو روز آب را خنك نگه دارد، اما به اره كهنه اعتمادي نيست.» شايان ذكر است كه saw (ارّه) در متن اصلي به معني پند و حكمت و كلمات قصار پيشينيان هم هست. توجه به بينش‌ها و نگرش‌هاي متفاوت و انداختن نگاهي ديگرگون به علم و هرچيز ديگري، از ضروريات پيشرفت است و توماش زِدلاچِك در اقتصاد خير و شر از ديدگاهي به اقتصاد نگريسته كه كمتر كسي به آن پرداخته.
توماش زِدلاچِك، زاده 1977 اقتصاددان و استاد دانشگاه، اهل جمهوري چك است. علاوه بر اين، به كار استراتژي اقتصاد كلان و مشاوره اقتصادي بانك هم مي‌پردازد و مشاور اقتصادي واتْسلاوْ هاوِل، رييس‌جمهور پيشين جمهوري چك هم بوده. نشريه بررسي‌هاي اقتصادي ييل او را «جزو پنج اقتصاددان پرشور» به‌شمار آورده. به خاطر شغل پدرش كه مدير شركت هواپيمايي دولتي بود، 9 سال را در فنلاند و دانمارك در مدارس بين‌المللي انگليسي درس خواند. هنگام تحصيلش در دانشگاه چارلز پراگ، در بيست و چهار سالگي مشاور اقتصادي واتسلاو هاول شد. از 2004 تا 2006 مشاور وزير دارايي بود كه به دليل سياسي‌كاري مفرط در وزارتخانه، از اين سِمت كناره‌گيري كرد. در سال 2006 در دانشگاه ييل در فرصت مطالعاتي به سر مي‌برد و اكنون در آنجا هم تدريس مي‌كند. ستون‌نويس بعضي از نشريات اقتصادي و تحليلگر رسانه‌اي هم هست.
اقتصاد خير و شر، جست‌وجوي معناي اقتصاد از گيل‌گمِش تا وال استريت در واقع شكل بسط‌يافته پايان‌نامه مولف است در دانشگاه چارلز پراگ كه به علت ترديد‌هاي استادان درباره ارزش‌هاي علمي آن، رد شد. اما او مايوس نشد و به پژوهش‌هايش ادامه داد. اين اثر به محض انتشار، جزو كتاب‌هاي پرفروش در جمهوري چك شد و پس از ترجمه به انگليسي و زبان‌هاي ديگر، با استقبال گسترده‌اي مواجه شد. اقتصاد خير و شر در سال 2009 جايزه انتشارات والد و در 2012 جايزه بهترين كتاب اقتصادي به زبان آلماني را در نمايشگاه بين‌المللي فرانكفورت تصاحب كرد. اقتصاد خير و شر از جمله كتاب‌هاي پرفروش بين‌المللي است و حدود دوميليون نسخه در جمهوري چك فروش داشته.
در اهميت اين كتاب همين بس كه متفكر و سياستمدار بزرگي مثل واتسلاو هاول بر آن مقدمه ستايشگرانه‌اي نوشته، و دييدري نانسِن مك‌كلوسكي- استاد برجسته اقتصاد، تاريخ، زبان انگليسي و ارتباطات دانشگاه ايلينوي شيكاگو- آن را ستوده و نگرش زدلاچك را humanomics
(انسان به اضافه اقتصاد، اقتصاد انساني) نام نهاده.
زدلاچك كتاب ديگري به نام افول انسان اقتصادي
( Soumrak Homo Economicus) همراه با ديويد اوروِل و رومن چلوپاتي (2012) هم نوشته كه ترجمه‌اي از آن به انگليسي را من نديده‌ام. توماش زِدلاچِك نگرش تك‌بعدي به اقتصاد به عنوان زمينه مطالعاتي رياضي فارغ از ارزش‌هاي انساني را رد مي‌كند و اقتصاد را پديده‌اي فرهنگي و يكي از محصولات تمدن مي‌داند كه ارتباط تنگاتنگي با فلسفه، اسطوره، دين، انسان‌شناسي و هنر دارد. اقتصاد نبايد خود را تنها به الگو‌سازي رياضي انتزاعي مقيد كند، بلكه بايد ارزش‌هاي اجتماعي را هم مدنظر داشته باشد.
كتاب با تاريخ اقتصاد در هزاره‌هاي ديرين از اسطوره باستاني گيل‌گمِش مربوط به هزاره دوم پيش از ميلاد، كتاب مقدس و ظهور مسيحيت شروع مي‌شود و تا وال استريت امروزي ادامه مي‌يابد. نويسنده نخست به جست‌وجوي اقتصاد در افسانه‌ها، دين، الهيات، فلسفه، و علم مي‌پردازد؛ و سپس به جست‌وجوي افسانه‌ها، دين، الهيات، فلسفه، و علم در اقتصاد. به اعتقاد او علم اقتصاد كه كار خود را از فلسفه آغاز كرد با تاريخ و افسانه و دين و اخلاق در هم تنيده است. به گفته واتسلاوهاول «نويسنده به جاي پاسخ‌هاي خودخواهانه و حاكي از اعتماد به نفس، فروتنانه پرسش‌هايي اساسي مطرح مي‌كند: اقتصاد چيست؟ معناي آن چيست؟ اين دين تازه، نامي كه گاه بر آن گذاشته مي‌شود، از كجا مي‌آيد؛ امكانات و محدوديت‌ها و مرزهايش، اگر باشد، كدام است؟ چرا اينقدر به رشد هميشگي رشد و رشدِ رشدِ در حال رشد وابسته‌ايم؟ انديشه پيشرفت از كجا آمده است و ما را به كجا مي‌كشاند؟ چرا جدل‌هاي اقتصادي با اين همه وسواس و تعصب همراه است؟» (ص 12)
مولف انديشه زيربنايي در تاليف اين كتاب و نگرش خاص خود را با تكرار «استدلال من اين است كه» يا ساختار‌هاي مشابه بيان كرده و گفته: «استدلال من اين است كه اقتصاددانان... بسياري از رنگ‌هاي اقتصاد را وانهاده و بيش از حد دل‌مشغول موج سياه و سفيد انسان اقتصادي شده‌اند كه موضوعات خير و شر را ناديده مي‌گيرند. اقتصاد بايد ارزش‌هاي خود را بجويد، كشف كند و درباره‌اش سخن بگويد گرچه به ما گفته‌اند اقتصاد علمي است فارغ از [ارزش‌گذاري اجتماعي- اخلاقي]. امروزه در اقتصاد تاكيدي بيش از حد بر روش مي‌شود تا محتوا. براي اينكه اقتصاددان خوبي باشيم بايد يا رياضيدان خوبي باشيم يا فيلسوف خوبي يا هردو. ما بيش از اندازه بر رياضيات تاكيد كرده‌ايم و از انسانيت‌مان غافل شده‌ايم. مطالعه فرااقتصاد مهم است. بايد از اقتصاد فراتر رويم و ببينيم «پشت پرده» چه باورهايي هست. ديدگاه غيرتاريخي، كه در اقتصاد چيره گشته، نادرست است. نقشي را كه افسانه‌ها و حكايت‌هاي هنجارآفرين در روزگار باستان برعهده داشتند اكنون الگوهاي علمي ايفا مي‌كنند. مسائل اقتصادي بسياري پيش از آدام اسميت براي بشر مطرح بوده است. بايد در انديشه «فقط رشد» تجديد نظر كنيم» (ص 15- 12) . ادوارد آلبي، نويسنده و فعال امريكايي محيط زيست، مي‌گويد: «رشد براي رشد در واقع ايدئولوژي سلول‌هاي سرطاني است.» مطالب كتاب به هفت دوره و هفت موضوع بخش‌بندي شده. بخش اول خطي را در تاريخ دنبال مي‌كند كه در هفت منزل مشخصا بر هفت موضوع تمركز دارد و سپس در بخش دوم خلاصه‌اي از آنها داده مي‌شود. بنابراين، بخش دوم موضوعي است كه موضوعات تاريخي را جمع مي‌كند و در هم مي‌آميزد. به اين معني كتاب قدري شبيه ماتريس است- يعني مي‌توانيد آن را به لحاظ تاريخي يا موضوعي، يا هر دو دنبال كنيد (ص 18).
احد عليقليان مترجم خوب پركاري است با سابقه درخشاني در ترجمه آثار ادبي و غير ادبي سنگين جدي. زبان ترجمه اقتصاد خير و شر روان و بيانش شيرين است. از متن‌هاي باستاني و كهن، ادبي، ديني و تاريخي زيادي در اين كتاب استفاده شده كه مترجم به خوبي از پس برگردان آنها برآمده. بيشتر شعرهاي ترجمه‌شده وزن و قافيه دارند، و نثرهاي كهن آهنگين هستند. زبان ترجمه بخش‌هاي نقل‌شده از حماسه گيلگمش هم حماسي است. اقتصاد خير و شر ديدگاهي تازه و منظر متفاوتي در اقتصاد و حل مشكلات جهان معاصر مطرح مي‌كند، مخصوصا در كشور و «نسلي كه بار چهار دهه رژيم كمونيستي تمام‌خواه بر دوشش سنگيني» مي‌كند (ص 13). اين رويكرد چه‌بسا بتواند پرتويي بر حل برخي از معضلات اقتصادي خودمان بيفكند. مطالعه و تامل عميق در اقتصاد خير و شر به اقتصاددانان و دستاندركاران آن و استادان و دانشجويان اين رشته توصيه مي‌شود.