هنر فراسوي زمان
كامران فاني
وقتي در سال 1369 اولين جلد رمان در جست‌وجوي زمان از دست رفته مارسل پروست منتشر شد، مثل علاقه‌مندان به ادبيات آن را گرفتم و پس از چند صفحه آن را كنار گذاشتم. چرا پروست در آغاز در ايران چنان كه در جاهاي ديگر فهميده نشد؟ در ايران همت والاي شادروان مهدي سحابي اين كتاب را در اختيار خواننده فارسي گذاشت اما اطمينان جلب نشد، زيرا پيشكسوتان ترجمه فرانسه به فارسي از ابتدا گفتند اين كتاب قابل ترجمه نيست و اين ترجمه قابل خواندن نيست. دومين مساله شهرت اين رمان به مشكل بودن و نامفهومي و نامعقولي آن است. رمان با بيداري از يك خواب آغاز مي‌شود و با يك خواب به پايان مي‌رسد. آندره ژيد كه دوست پروست بود و قرار بود آن را چاپ كند، ايراد گرفت اين چه رماني است كه 40 صفحه آغازينش به توصيف فردي كه تازه از خواب بيدار شده آغاز مي‌شود؟ آناتول فرانس دوست و استاد پروست هم در همان شروع كار آن را كنار گذاشته بود. در نهايت اينكه مطالعه 5-4 هزار صفحه كتاب همت مي‌خواهد و بدون چنين همتي ارزش كتاب درك نمي‌شود.
دكتر شايگان حين كار روي كتاب بودلر، دچار اشراقات پروستي شد كه متوجه شد وظيفه دارد پروست را براي خواننده ايراني خواندني كند. ايشان همچنين به اين نتيجه رسيد كه ترجمه مرحوم سحابي قابل قبول است. بنابراين سه سال تمام تلاش كرد و قطب نمايي به خواننده ارايه مي‌كند تا در هزارتوي 5 هزار صفحه‌اي پروست كه بسيار پيچ در پيچ و دشوار است، گم نشود. به خصوص كه اين رمان همچون آبشاري از كلمات است و در آن كلمه صرفا براي بيان چيزي به كار نمي‌رود، بلكه خود فرم اهميت مي‌يابد. البته خواندن پروست ارزش دارد، زيرا هر كس او را به خوبي بخواند، در مي‌يابد كه چه سير و سلوك ارزشمندي را گذرانده است.
يكي از موضوعات اصلي كتاب عشق است و دو جلد آن وقف يك عشق شده است. موضوع مهم ديگر كتاب اشراف و اعيان فرانسوي است و زوال اين طبقه را با پايان جنگ جهاني اول ترسيم مي‌كند. سومين موضوع كتاب سير و سلوكي است كه با آن اثر هنري را مي‌شناسيم و در مي‌يابيم چگونه اثري خلق مي‌شود كه از گزند زمان خلاصي مي‌يابد. در جلد آخر شاهديم زمان همه شخصيت‌ها را پير و فرسوده كرده، اما اثر هنري ماندگار است و از دست تطاول نجات مي‌يابد. اينچنين است كه با پروست زمان به زمان مطلق بدل مي‌شود، همچون سير و سلوك كه انسان به زماني دست مي‌يابد كه دچار فرسايش نمي‌شود. اينجاست كه رستاخيز كلمه خودش را نشان مي‌دهد و تعبير معروف آغاز انجيل يوحنا به ياد مي‌آيد كه «در آغاز كلمه بود و كلمه نزد خدا بود و كلمه خدا بود». يعني با كلمه دنياي جديدي خلق مي‌شود، دنياي جديدي كه زمان آن را دچار فرسايش نمي‌كند.
بنابراين در كتاب پروست انسان با اين سير و سلوك به جايي مي‌رسد كه ديگر مخاطبش دنياي زوال يابنده بيروني نيست، بلكه مخاطبش اثر هنري است. البته عرفان پروست زيبايي شناختي (استتيك) است و با هنر سر و كار دارد. از اين منظر تفاوت سلوك پروستي با عرفان سنتي درآن است كه در عرفان سنتي هدف مستغرق شدن و فنا شدن است، اما در پروست تا آخرين لحظه انسان‌ها آگاه هستند و خرد با آگاهي يكي است. چنان كه در بودلر نيز جنون هميشه با هشياري همراه است زيرا انسان مدرن به ناخودآگاهي و هيچ تن نمي‌دهد.
پايه‌هاي اصلي فهم اين رمان خاطره و خواب هستند. فهم زمان در اين رمان پروست مستلزم شناخت برگسن و فهم رويا، نيازمند آشنايي با فرويد است و كتاب دكتر شايگان از اين حيث بسيار راهگشاست چرا كه با تسلط بر اين دو انديشمند به تحليل رمان پروست پرداخته است. با اين كتاب مي‌توانيم به اعماق اقيانوس پروست راه يابيم و از اين اعماق گوهرهايي مي‌يابيم كه مهم‌ترين آنها جوهري است كه در رمان هست. كتاب شايگان ما را كمك مي‌كند كه اين بزرگ‌ترين رمان كل تاريخ رمان‌نويسي را جدي‌تر بخوانيم. هيچ رمان ديگري در چنين سطح و عمقي نوشته نشده است.
پژوهشگر و نويسنده