دلار و مردم
عباس هشي
در اقتصاد ايران يك سرمايه‌گذار خرد و متوسط اگر بخواهد سرمايه‌گذاري موفقي داشته باشد به سوي بازار ارز مي‌رود. چرايي اين مهم را مي‌توان از طريق پژوهش‌هاي متنوع بررسي كرد ولي آنچه مشخص است عبارت از اين است، بازار ارز تنها بازار جذاب و عمومي براي سرمايه‌گذاري‌هاي كوچك است و مردم چاره‌اي ندارند جز آنكه در شرايط تورمي با خريد ارزهايي چون دلار حداقل قدرت خريد خود را حفظ كنند.
ايران كشوري تك‌محصولي و وابسته به نفت است؛ اين وابستگي به بدترين شكل هم صورت گرفته، يعني تنها خام‌فروشي نفت انجام مي‌شود. در پنج دهه گذشته با وجود ديگر كشورهاي موفق كه تصميم‌گيري عاقلانه بر اقتصاد آنها حاكم است، درآمدهاي نفتي در بودجه جاري خرج شد. در اقتصاد كشورهاي موفق، كشورهايي كه در پي استفاده درست از ارزش افزوده نفت بودند، مانند نروژ، وجوه حاصل از نفت به نحو ديگري مورد استفاده قرار گرفت به گونه‌اي كه اكنون بيش از 500 ميليارد تومان از سود سرمايه‌گذاري طلاي سياه در صندوقي براي سرمايه‌گذاري نگهداري مي‌شود. در ايران نيز با وجود ايجاد دو صندوق ذخيره ارزي و توسعه ملي، هيچگاه اين مهم عملي نشد و نهايتا اين دو صندوق تبديل به صندوق‌هاي پوششي كسري بودجه شدند.
ايران در شرايطي كه يك اقتصاد دولتي دارد، در آن انحصار حاكم است، بخش زير‌زميني اقتصاد سهم 50 درصدي در آن دارد، بي‌نظمي مالي در آن موج مي‌زند و تمام مبارزه‌ها عليه فساد و با وجود تاكيد قانون اساسي، آرمان‌هاي انقلاب و ده‌ها حكم رهبري پس از 40 سال هنوز با توفيق چنداني مواجه نشده است. درنتيجه طبيعي است كه هنوز كشور در گام اول است و صادرات كشور نيز چون بازارهاي توليدي اوضاع خوبي ندارند و قاچاق برنامه‌ريزي شده روز به روز آسيب بيشتري به اقتصاد و توليد مي‌زند. اين در حالي است كه دستگاه‌هاي سياستگذار در انجام وظايف خود چندان كوشا نيستند و براي اصلاحات در بخش خود آن چنان كه بايد جسارت به خرج نمي‌دهند. به همين دليل است كه در 35 سال گذشته رييس خوب بانك مركزي كسي بوده كه توانسته شيب كاهش ارزش پول ملي يا برعكس شيب افزايش قيمت ارز خارجي را كمتر نگه دارد، حال آنكه مشكل از جاي ديگري است.
اكنون پرسش اين است، چرا براي مردم دلار جذاب است؟ مردمي كه امكان احتكار كالا ندارند، يا پول چنداني براي خريدهاي بزرگ ندارند، يا مكان كافي براي پنهان كردن برخي كالاهاي خاص كه خريد آنها براي آينده سودآور است براي آنها موجود نيست؛ چه چاره‌اي جز حضور در بازار ارز خواهند داشت؟ بايد توجه داشت ارز و مسكن سنتا از بازارهايي هستند كه در آنها سرمايه‌گذاري مي‌شده و اكنون به دليل قيمت بسيار بالاي مسكن، تنها بازار سود‌آوري كه در شرايط تورمي مي‌تواند قدرت خريد مردم را حفظ كند، بازار ارز است.
از سوي ديگر دولت نيز قصد دارد تا براي بار چندم در سال‌هاي پس از انقلاب اقدام به يكسان‌سازي نرخ ارز كند. اين تجربه در دهه 80 تا حدودي موفق بود به اين دليل كه دولت با تزريق پول در بازار توانست قيمت‌ها را مديريت كند. با اين همه به دليل ضعف شديد بانك مركزي در سال‌هاي 89 تا 92 و تحريم‌هاي غرب عليه ايران، اتفاقات ديگري نيز افتاد كه بازار ارز ايران را ملتهب كرد.
در سال‌هاي گذشته نيز باز هم تصميماتي گرفته شد كه بخشي از آنها بازار را متاثر كرد. از جمله اين تصميمات استاندارد تسعير نرخ ارز بود كه اثرات خاص خود را بر جا گذاشت. در حال حاضر نيز اين تصميمات و انباشت نتايج سوء تصميمات نادرست ديگر سبب شده تا مردم چاره‌اي جز هجوم به بازار ارز نداشته باشند و با توجه به اينكه اقتصاد كشور كماكان امكان گشايشي از خود نشان نداده به مردم نيز نمي‌توان خرده گرفت. اين ميان شايعاتي مطرح شده كه در آن گفته مي‌شود 25 ميليارد دلار خانگي در كشور وجود دارد. دلار خانگي به دلارهايي گفته مي‌شود كه مردم به عنوان سرمايه‌گذاري خريداري مي‌كنند و آن را بلا‌استفاده در خانه‌هاي خود نگه مي‌دارند. شخصا به اين خبر با ترديد مي‌نگرم. در سال 1391 هم گفته مي‌شد رقم دلار خانگي در كشور به حدود 20 تا 30 ميليارد دلار بالغ مي‌شود ولي نهايتا معلوم نيست كدام بخش مردم توانايي خريدن اين حجم از دلار را دارند. يك زماني رييس‌جمهوري پيشين مدعي بود ليست بدهكاران بانكي در جيبم است و هيچ‌وقت اين ليست را منتشر نكرد. حتي دستور حسابرسي ويژه براي مساله ارز هم نتوانست گره كار را باز كند و هيچگاه نتيجه رسيدگي به اين مساله مشخص نشد.
از سوي ديگر تصميماتي كه براي كنترل نرخ ارز گرفته مي‌شود نيز امكان چنداني براي نتيجه گرفتن ندارد. صاحبان كسب و كارهاي ارزي چنان متبحر هستند كه ديگر با يك‌سري دستور‌العمل نمي‌توان آنها را به اصطلاح گير انداخت.
با همه اين تفاسير مقصر هجوم مردم به بازار ارز، كساني هستند كه با سياست‌هاي خود اين بازار را به تنها بازار پربازده براي سرمايه‌گذاران خرد و متوسط تبديل كردند و مادامي كه جذابيت بازارهاي اقتصادي تغيير نكند، اين وضعيت ادامه دارد.
عضو هيات علمي دانشگاه شهيد بهشتي