از قره‌باغ كوهستاني تا كريدور لاچين

ولي كالجي

پژوهشگر ارشد مسائل آسياي مركزي و قفقاز و عضو شوراي علمي موسسه مطالعات ايران و اوراسيا (ايراس) 

در حالي كه عمده توجهات جامعه بين‌المللي در سال 1401 متوجه جنگ روسيه عليه اوكراين بود، منطقه قفقاز جنوبي نيز در سالي كه گذشت، شاهد تداوم تنش‌ها و اختلافات بين ارمنستان و جمهوري آذربايجان بود. در واقع با وجود گذشت دو سال از پايان جنگ دوم قره‌باغ در 10 نوامبر 2020 ميلادي (20 آبان 1399) و امضای موافقتنامه سه‌جانبه آتش‌بس بين ارمنستان، جمهوري آذربايجان و روسيه، هنوز شرايط باثباتي بين دو كشور به ويژه در قره‌باغ كوهستاني ايجاد نشده است. 

در جريان جنگ دوم قره‌باغ كه به جنگ «44 روزه» (27 سپتامبر تا 10 نوامبر 2020 ميلادي/ 7 مهر تا 20 آبان 1399) نيز شهرت پيدا كرده است، مناطق پيراموني منطقه قره‌باغ از جمله آقدام، قُبادلي، زنگيلان، كلبيجر، لاچين، فيضولي، شوشا (شوشي) و جِبراييل پس از سه دهه به حاكميت جمهوري آذربايجان بازگشت. با اين وجود، منطقه اصلي قره‌باغ كوهستاني (به تعبير روس‌ها ناگورنو- قره‌باغ و به تعبير ارامنه آرتساخ) به مركزيت «خان‌كندي» (به تعبير ارامنه اِستِپاناكرت) و نيز مناطقي مانند خوجالي، خوجاوند، آغدره و عسگران همچنان در اختيار ارامنه است كه جمعيتي در حدود 100 تا 150 هزار نفر را در خود جاي داده است و به موجب توافقنامه آتش‌بس سه‌جانبه بين ارمنستان، جمهوري آذربايجان در 10 نوامبر 2020 ميلادي (20 آبان 1399)، بيش از 2500 نفر از نيروهاي حافظ صلح روسي به مدت پنج سال (كه در صورت توافق طرفين قابل تمديد است) مسووليت تامين امنيت ارامنه اين منطقه و نيز دسترسي امن آنها به ارمنستان از كريدور لاچين را برعهده دارند.  

نكته بسيار مهم، تاثير منفي جنگ روسيه با اوكراين بر تضعيف روند كنترل و مديريت مسكو در فرآيند تشديد تنش بين ارمنستان و جمهوري آذربايجان بود كه انتقاد شديد ارمنستان در عدم حمايت موثر سازمان پيمان امنيت دسته‌جمعي از اين كشور در مقابل جمهوري آذربايجان، مخالفت ايروان با برگزاري رزمايش نظامي سالانه اين سازمان در خاك ارمنستان در سال 2023 ميلادي، مخالفت صريح قزاقستان با اعزام نيروهاي اين سازمان به نقاط مرزي ارمنستان و جمهوري آذربايجان و نيز اقدام دولت ارمنستان در استقرار موقت 100 ناظر غير مسلح از اتحاديه اروپا در نقاط مرزي پرتنش با جمهوري آذربايجان، نمونه‌هاي بارز و شايان توجه از پيامدهاي منفي جنگ اوكراين بر تداوم و تشديد اختلافات بين ارمنستان و جمهوري آذربايجان در سال 1401 به شمار مي‌رود. اما براي شناخت و فهم بهتر از محورهاي اساسي اختلافات و تنش‌هاي دو كشور در سالي كه گذشت، نكات و ملاحظات زير شايان توجه است: 
 نكته اول اينكه با بازگشت مناطق زنگيلان، قبادلي، لاچين و كلبيجر در غرب و جنوب قره‌باغ و از بين رفتن منطقه حائل جمهوري قره‌باغ (به تعبير ارامنه جمهوري آرتساخ)، مرز مشترك ارمنستان و جمهوري آذربايجان نيز پس از سه دهه تكميل شد. اما تعيين تكليف مرزهاي جديد ارمنستان و جمهوري آذربايجان به واسطه اختلافات ديرپاي دو كشور و ابهامات موافقتنامه آتش‌بس قره‌باغ به ويژه در رابطه با مسير دسترسي جمهوري آذربايجان به منطقه برونگان نخجوان كه جمهوري آذربايجان در راستاي كريدور زنگه‌زور اصرار شديدي بر آن دارد، باعث كشمكش و اختلاف دو كشور شد و در موارد متعددي نيز منجر به درگيري‌هاي شديد مرزي بين نيروهاي ارمني و آذري نيز شده است كه نقطه اوج آن درگيري نيروهاي نظامي دو طرف در سپتامبر 2022 ميلادي (شهريور 1401) با بيش از 200 كشته بود. وجود مناطق روستايي، چراگاه و مراتع، چشمه‌ها و منابع آبي، معادن، جاده و مسيرهاي عبوري در دو سوي مرز موجب دشواري و كندي تعيين حدود نقاط مرزي بين ارمنستان و جمهوري آذربايجان در نوار مرزي مناطق زنگيلان، قبادلي، لاچين و كلبيجر در غرب و جنوب غربي قره‌باغ شده است. نقشه زير گوياي مناطق درگيري در سپتامبر 2022 ميلادي (شهريور 1401) است. 

نكته دوم و بسيار مهم، كوشش مستمر جمهوري آذربايجان در طرح ادعاهاي ارضي و تاريخي در استان سيونيك ارمنستان است كه عمدتا با هدف مشروعيت‌بخشي به عبور كريدور زنگه‌زور و حتي مداخله نظامي در اين منطقه صورت مي‌گيرد. در اين راستا، جمهوري آذربايجان از نظر تاريخي، مناطق غرب قره‌باغ را «زنگه‌زور شرقي» مي‌نامد و پس از جنگ دوم قره‌باغ با خروج استان «زنگه‌زور شرقي» از اشغال ارامنه به آن رسميت نيز داده است. استان زنگه‌زور شرقي كه داراي پنج شهر لاچين، قبادلي، زنگيلان، كلبجير و جبراييل است، از سمت شمال به استان گنجه- داش‌كسن، از سمت جنوب و از طريق رودخانه ارس به كشور ايران، از سمت شرق به استان قره‌باغ و از سمت غرب به كشور ارمنستان محدود شده است و وسعتي حدود 7 هزار كيلومتر مربع را در بر مي‌گيرد. شهر لاچين مهم‌ترين شهر اين استان است و گذرگاه (كريدور) لاچين كه راه مواصلاتي اصلي بين ارمنستان و ناگورنو قره‌باغ است، در اين منطقه جاي گرفته است كه پس از افتتاح مسير ارتباطي جايگزين به طول 32 كيلومتر در اوت 2022 ميلادي (مرداد 1401)، كنترل كامل منطقه لاچين در اختيار جمهوري آذربايجان قرار گرفت. نقشه زير به روشني گوياي موقعيت جغرافيايي استان زنگه‌زور شرقي در نقشه جديد تقسيمات كشوري در جمهوري آذربايجان است. 

تا اينجاي كار قاعدتا مشكلي نيست و تعريف «استان زنگه‌زور شرقي» به عنوان بخشي از تقسيمات سياسي و اداري داخلي جمهوري آذربايجان در دستور كار دولت اين كشور قرار گرفته است و به عنوان يك موضوع داخلي و حق حاكميتي اين كشور شناخته مي‌شود. مشكل از جايي شروع مي‌شود كه جمهوري آذربايجان بخش جنوبي ارمنستان يعني «استان سيونيك» اين كشور و به‌طور مشخص شهرها و مناطق «گوريس»، «سيسيان»، «كاپان» و «مِقري» را «زنگه‌زور غربي» مي‌خواند. يكپارچگي زنگه‌زور شرقي و غربي در عمل موجب حذف بخش جنوبي ارمنستان (استان سيونيك در مجاورت مرز ايران) و پيوستگي سرزميني جمهوري آذربايجان با منطقه خودمختار نخجوان و همچنين تركيه مي‌شود. نقشه زير به روشني گوياي اين وضعيت است. 
 
در اين بين، نكته بسيار مهم اين است كه ارمنستان همانند ايران با دسترسي ارتباطي و ترانزيتي جمهوري آذربايجان به منطقه نخجوان مخالف نيست و آن را مي‌پذيرد. مشكل ارمنستان با مفهوم «كريدور زنگه‌زور» است كه اهدافي به مراتب گسترده‌تر از دسترسي ارتباطي و ترانزيتي است و عمدتا هم با ادعاهاي تاريخي و سرزميني در رابطه با يكپارچگي زنگه‌زور شرقي و غربي از سوي جمهوري آذربايجان مطرح مي‌شود. 
 علاوه بر مناقشات مرزي، انسداد كريدور لاچين به عنوان تنها مسير ارتباطي بين قره‌باغ كوهستاني با ارمنستان از دسامبر 2022 ميلادي (آذر 1401) نيز موجب تشديد اختلافات بين طرف‌هاي ارمني و آذري شد. به موجب توافقنامه آتش‌بس نوامبر سال 2020 ميلادي (پس از پايان جنگ دوم قره‌باغ)، 2500 نيروي حافظ صلح روسي به مدت پنج سال (تا پايان سال 2025 ميلادي) مسووليت تامين امنيت تردد ارامنه منطقه قره‌باغ كوهستاني با ارمنستان را در كريدور لاچين برعهده گرفتند. پس از افتتاح مسير ارتباطي جايگزين به طول 32 كيلومتر در اوت 2022 ميلادي (مرداد 1401)، كنترل كامل منطقه لاچين در اختيار جمهوري آذربايجان قرار گرفت. در اين بين به واسطه مقاومت و مخالفت ارمنستان با موضوع «كريدور زنگه‌زور»، اين تهديد نيز در محافل سياسي و رسانه‌اي جمهوري آذربايجان مطرح شد كه تا زماني كه ارمنستان اجازه عبور و اتصال زميني جمهوري آذربايجان به منطقه نخجوان (كريدور زنگه‌زور) را ندهد، باكو بايد به عنوان «اقدامي متقابل» اقدام به انسداد «كريدور لاچين» براي طرف ارمني نمايد. نقشه زير به روشني گوياي مسير و كريدور لاچين و زنگه‌زور است. 

قرار دادن «كريدور لاچين» در مقابل «كريدور زنگه‌زور» و تهديد به انسداد مسير تردد ارامنه قره‌باغ كوهستاني به ارمنستان در نهايت موجب شد در آذر 1401 جمعي از فعالان زيست محيطي جمهوري آذربايجان در اعتراض به آنچه جلوگيري از فعاليت غيرقانوني ارامنه در معادن واقع در مناطق تحت كنترل اين كشور عنوان مي‌كردند، اقدام به انسداد كريدور لاچين نمودند. اين اقدام كه در ساختار سياسي اقتدارگراي جمهوري آذربايجان بسيار بعيد است بدون هماهنگي با نهادهاي امنيتي اين كشور صورت گرفته باشد، موجب قطع كامل ارتباط نزديك به 120 تا 150 هزار نفر از ارامنه قره‌باغ كوهستاني با ارمنستان شد كه مشكلاتي جدي را در زمينه تامين مواد غذايي و دارويي در اين منطقه به بار آورد. در اين بين، قطع گاز ارسالي از جمهوري آذربايجان به قره‌باغ كوهستاني، قطع برق و خاموشي‌هاي مكرر، شرايط انساني بسيار سختي را در اين منطقه به دنبال آورد. 
 جمهوري آذربايجان معتقد است كه ارامنه ساكن در شهر خانكندي (مركز قره‌باغ كوهستاني) و اطراف آن علاوه بر استفاده از جاده لاچين براي انتقال سلاح به سمت قره‌باغ، به صورت غيرقانوني در حال بهره‌برداري و انتقال غيرقانوني ذخاير معدني به ويژه ذخاير طلاي معدن «قيزيل بولاغ» و ذخاير مس و موليبدن دميرلي به سمت ارمنستان هستند. جيحون بايراموف، وزير امور خارجه آذربايجان نيز اين نكته را مطرح كرد كه ارمنستان بخش‌هايي از گذرگاه لاچين را مين‌گذاري كرده است و اظهار داشت كه «از اين كريدور براي هدف مورد نظر خود استفاده نمي‌شود و اين بايد متوقف شود» و هشدار داد كه آذربايجان «تمام اقدامات لازم را انجام خواهد داد». اما در مقابل، از ديدگاه ارامنه، اين اقدام دولت آذربايجان با هدف تسليم ارامنه قره‌باغ كوهستاني يا كوچ اجباري آنها به ارمنستان است كه در هر دو حالت زمينه را براي تصرف و حاكميت كامل جمهوري آذربايجان بر اين منطقه بدون قوه قهريه و جنگ مهیا می‌کند. 
 در نهايت، پس از محدود شدن تردد در كريدور لاچين كه تحت نظارت نيروهاي صلح‌بان روسي قرار دارد و با سكوت اين نيروها، دولت ارمنستان دادخواستي را در ديوان بين‌المللي دادگستري مطرح كرد و خواستار بازگشايي اين كريدور ارتباطي براي تردد ارامنه ساكن در شهر خانكندي (به تعبير ارامنه اِستِپاناكرت) به سمت خاك ارمنستان و بالعكس شد. ديوان بين‌المللي دادگستري در اوايل اسفند 1401 در جريان رسيدگي به دادخواست متقابل طرف آذري و ارمني، خود با تاييد بسته بودن گذرگاه لاچين، در راي خود اعلام كرد كه آذربايجان بايد تمام اقداماتي را كه در اختيار دارد براي اطمينان از حركت بدون مانع افراد، وسايل نقليه و محموله‌ها در طول كريدور لاچين در هر دو جهت انجام دهد. متعاقب صدور اين راي، جمهوري آذربايجان با اشاره به فراهم شدن شرايط براي عبور بدون مانع خودروهاي متعلق به نيروهاي حافظ صلح روسيه و خودروهاي حامل شهروندان و بار غيرنظامي در جاده لاچين- خانكندي اعلام كرد كه «عبور آزادانه خودروهاي غيرنظامي در اين مسير ادامه دارد اما كسي اجازه انتقال اقلام نظامي و مواد معدني استخراج شده در مناطق تحت كنترل موقت نيروهاي حافظ صلح روسي را نخواهد داشت». 
 اما پيش‌بيني روند تحولات بين ارمنستان و جمهوري آذربايجان در سال 1402 بسيار دشوار است. چرا كه منطقه قفقاز جنوبي در شرايط پس از جنگ دوم قره‌باغ و نيز جنگ روسيه و اوكراين از وضعيت «سياليت» و «عدم قطعيت» برخوردار شده است؛ به گونه‌اي كه هم نشانه‌ها و علائم همكاري تعامل ديده مي‌شود و هم نشانه‌ها و علائم تنش و درگيري. در صورت تشديد تنش‌ها و اختلافات بين ارمنستان و جمهوري آذربايجان و در شرايطي كه فدراسيون روسيه به دليل درگيري در جنگ اوكراين يا هر ملاحظه ديگري (مشابه جنگ دوم قره‌باغ) نتواند اقدام بازدارنده موثري صورت دهد، خطر وقوع جنگ مجدد بين طرف‌هاي ارمني و آذري در سه منطقه محتمل است: 1- منطقه قره‌باغ كوهستاني تحت كنترل ارامنه (جمهوري قره‌باغ يا آرتساخ)؛ 2- در نقاط مرزي غرب مناطق زنگيلان، قبادلي، لاچين و كلبيجر (مرزهاي جديد جمهوري آذربايجان با ارمنستان پس از جنگ دوم قره‌باغ)؛ 3- در نقاط مرزي غرب منطقه زنگيلانِ جمهوري آذربايجان با مناطق جنوبي استان سيونيك ارمنستان (مسير عبور كريدور زنگه‌زور به جمهوري خودمختار نخجوان). در صورت شكست مجدد سياسي و نظامي ارمنستان به ويژه حاكميت كامل جمهوري آذربايجان بر قره‌باغ كوهستاني و تحقق كريدور زنگه‌زور، سقوط دولت نيكول پاشينيان قطعي خواهد بود. ضمن اينكه معادلات و آرايش ژئوپليتيكي و ژئواكونوميكي (مسيرهاي انتقال انرژي و كريدورهاي ارتباطي) در منطقه قفقاز نيز به كلي تغيير پيدا خواهد كرد و در نتيجه آن محور جمهوري آذربايجان- تركيه به مراتب قدرتمندتر از شرايط پس از جنگ دوم قره‌باغ خواهد شد.