سال پرماجرا و كم‌تصوير

مريم آموسا

روزنامه نگار

امسال وضعيت جامعه ايران در هر حوزه‌اي از جمله فرهنگ و هنر و هنرهاي تجسمي بسيار متفاوت از سال‌هاي پيشين بود. سالي كه نسبت و ارتباط مسائل اجتماعي و سياسي را با هنر بيشتر آشكار كرد و بي‌ترديد تحليل هنرهاي تجسمي در سال 1401 نيز در بستر رخدادها و تحولات اجتماعي، اقتصادي و سياسي معنا پيدا مي‌كند. ابعاد گوناگون هنرهاي تجسمي از جمله رويدادها و نمايشگاه‌ها، حضور و مشاركت هنرمندان، سياست‌ها و برنامه‌هاي دولتي، اقتصاد و بازار هنر، كنش‌هاي تشكل‌هاي غيردولتي تجسمي و توليد و ارايه آثار هنري در فضاي اجتماعي ايران دچار تغيير شد. گرچه سال به پايان رسيد، اما پيامدهاي اين تحولات در وجوه و سطوح مختلف در اكنون و آينده هنرهاي تجسمي نيز مشاهده خواهد شد، چنانكه اين شرايط در آينده جامعه ايران تاثيرگذار است.

تعطيلي نمايشگاه‌ها

همين كه اسفند ماه امسال بعد از سال‌هاي مداوم حتي در دوره كرونا، جشن تصوير سال در خانه هنرمندان ايران برگزار نشده، يك شاهد براي تمايز هنرهاي تجسمي در اين سال است. سالي كه جنبش اجتماعي در ايران رقم خورد و همه ابعاد جامعه و زندگي روزمره را متاثر كرد، اما تصوير سال ندارد. شايد بارزترين نمود رخدادهاي اجتماعي ايران در هنرهاي تجسمي، تعطيلي رويدادها و نمايشگاه‌ها باشد. عمده نمايشگاه‌ها و جشنواره‌هايي كه طراحي و مقدمات برگزاري آنها فراهم شده بود، تعطيل شد. گالري‌ها تا چند ماه به‌طور مطلق تعطيل بودند و هيچ نمايشگاهي برگزار نشد و پس از آن هم برگزاري نمايشگاه‌ها بستر تقابل موافقان و مخالفان فعاليت گالري‌ها شد كه اين تقابل در ساير عرصه‌هاي هنري نيز وضعيت تا حد مشابهي داشت. مديركل هنرهاي تجسمي نيز در نخستين حضور خود در يك گالري خصوصي از همراهي با گالري‌ها و برگزاري نمايشگاه‌ها گفت، هر چند همزمان انتقادهايي به محدوديت‌هاي بيشتر براي نمايش آثار مطرح مي‌شد. در دو ماه پاياني سال نمايشگاه‌هايي در گالري‌ها برگزار شد، اما نسبت به زمان مشابه در سال گذشته تعداد اين نمايشگاه‌ها معدود بود. در دو جمعه نيمه نخست اسفند امسال 10 نمايشگاه در گالري‌هاي تهران افتتاح شد، در حالي كه در دو جمعه نخست اسفند سال گذشته 52 نمايشگاه در گالري‌هاي تهران آغاز شد. در كنار عدم اقبال به برگزاري نمايشگاه در فضاي ناآرام كشور، تشديد محدوديت‌هاي اينترنت نيز مانعي براي نمايش مجازي آثار هنري ايجاد كرد و معدود نمايشگاه‌هاي اينترنتي برگزار شد. تعطيلي نمايشگاه‌ها وقفه‌اي را در روند هنرهاي تجسمي ايجاد كرد كه اين وقفه در مسير سريع تحولات جهان و هنر امروز و انبوه رخدادها و مسائل اجتماعي ايران بيشتر قابل تامل است و ممكن است در آينده هنر بيان شود. هر چند هنرمنداني در فضاي ايران 1401 و رخدادهاي متراكم و متفاوت آن آثاري را توليد كردند و در فضاي مجازي منتشر شد.

افزايش چالش‌هاي اقتصاد هنر

تعطيلي گالري‌ها، شرايط اجتماعي و اقتصادي، افزايش قيمت‌ها و نابساماني بازار ارز، اقتصاد هنر و بازار هنر را نيز با چالش‌هايي مواجه كرد. حراج تهران به عنوان مهم‌ترين رويداد اقتصادي، هنري در بازار هنر يك دهه اخير نيز كه قرار بود دي ماه برگزار شود، با توجه به تعطيلي نمايشگاه‌ها و شرايط اجتماعي و اقتصادي برگزار نشد، البته حراج تهران در تابستان برگزار شد. مسوولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي بارها بر رونق اقتصاد هنر به عنوان يكي از اولويت‌هاي اين وزارتخانه در دولت سخن گفتند، اما تاكنون هيچ برنامه مشخص و روشني براي آن اعلام و گزارشي از اقدامات اين وزارتخانه منتشر نشده است. جز اينكه مديركل هنرهاي تجسمي به تشكيل شوراي خريد آثار هنري در اين مركز و بودجه محدود براي خريد آثار و دو عكس از جشنواره فجر توسط وزير خبر داده است. اقتصاد هنر مانند هر پديده ديگري فارغ و مستقل از ساير جريان‌هاي جامعه نيست و نمي‌توان نسبت و ارتباط شرايط اجتماعي، اقتصادي، سياسي و فرهنگي را با خريد و فروش آثار هنري ناديده گرفت. از سوي ديگر شرايط قانوني درباره حقوق آثار هنري و مالكيت مجازي آثار هنري و شرايط روابط اقتصادي بين‌المللي، دشواري‌هايي را براي بازار و اقتصاد هنر ايران در داخل و خارج از كشور ايجاد مي‌كند. سالي كه گذشت گرچه خريد و فروش‌هايي را در گالري‌ها، حراج يا فروش آنلاين و مجازي داشت، اما متاثر از شرايط كلي جامعه ايران و وضعيت متفاوت امسال، اقتصاد هنر و بازار هنر سال ناخوشايندي داشت و چشم‌انداز مبهمي را هم پيش‌رو دارد.

تعدادي از انجمن‌هاي تجسمي به عنوان تشكل‌هاي غيردولتي قصد داشتند دوسالانه‌ها و نمايشگاه‌هايي را در اين سال برگزار كنند، اما اين برنامه‌ها هم برگزار نشد. يازدهمين دوسالانه سراميك ايران كه در نيمه نخست سال در حال برنامه‌ريزي بود تا با حمايت مركز هنرهاي تجسمي و توسط انجمن هنرمندان سفالگر ايران برگزار شود، متوقف شد. نمايشگاه سالانه اين انجمن با عنوان «شكل‌پذيري» و نهمين دوره ده روز با عكاسان به عنوان نمايشگاه سالانه انجمن عكاسان ايران نيز تعطيل شد. انجمن‌ها در كنار تعطيلي رويدادها و برنامه‌هاي نمايشگاهي، واكنش‌ها و انتقادهايي را به شرايط اجتماعي و همچنين تعليق و اخراج استادان هنر از دانشگاه مطرح كردند. تنها دوسالانه‌اي كه در روزهاي پاياني سال برگزار شد، نهمين دوسالانه نگارگري است كه با توجه به نبود انجمن رسمي و منسجم در حوزه نگارگري با محوريت مركز هنرهاي تجسمي برگزار شد.

نگاه ايدئولوژيك، كنش جامعه هنري و آينده هنر

تاثير تحولات اجتماعي و سياست‌هاي دولت در پانزدهمين جشنواره هنرهاي تجسمي فجر به عنوان رويداد دولتي بيشتر نمايان شد. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي از ابتداي دولت سيزدهم بارها گفته‌اند كه هنر ابزاري براي بيان مفاهيم انقلاب اسلامي است و چنين هنري مورد حمايت اين وزارتخانه قرار مي‌گيرد. آنها تاكيد كردند كه هنر تراز انقلاب اسلامي و دولت انقلابي مورد پذيرش است. با اين نگاه عمده حمايت‌ها و فرصت‌هاي دولتي و نهادهاي عمومي به سمت آنچه نهادهاي رسمي هنر انقلاب اسلامي مي‌خوانند، اختصاص مي‌يابد. از سوي ديگر تشديد محدوديت‌هاي نظارتي بر آثار هنري و نمايشگاه‌هاي تجسمي در نيمه نخست سال كه انتقادهايي را از سوي گالري‌ها به دنبال داشت، اينها زمينه تغييراتي را در نحوه تعامل و ارتباط بخش دولتي با جريان هنرهاي تجسمي ايجاد كرد و رخدادهاي نيمه دوم سال وضعيت متفاوتي را در هنرهاي تجسمي رقم زد. شكاف بين هنرمندان و فعالان هنري با بخش دولتي گسترده‌تر و عميق‌تر شد و جشنواره هنرهاي تجسمي فجر، تصويري از اين شكاف را به نمايش گذاشت. بيشتر هنرمندان شناخته شده يا هنرمنداني كه شهريور و مهرماه سال 1400 در دو ديدار وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي با هنرمندان تجسمي حاضر بودند، در شورا و داوري جشنواره حضور نداشتند. جشنواره با برنامه‌ريزي و داوري هنرمنداني كه با تعريف مسوولان دولتي، انقلابي خوانده مي‌شوند، با افزايش قابل توجه بودجه و حمايت و همراهي عمده رسانه‌هاي رسمي برگزار و بخش‌هايي از جمله جايزه جهاد تبيين از سوي وزير ارشاد به جشنواره اضافه شد. نمايشگاه آينه در آينه 2 (تهران 57 به روايت عكس‌هاي قربان خليلي) به عنوان يكي از بخش‌هاي جشنواره كه در ادامه نمايشگاه آينه در آينه سال گذشته، در موزه هنرهاي معاصر تهران برگزار شده، بيانگر تفاوت نگاه و رويكرد به هنر انقلاب در اين دو نمايشگاه است. نمايشگاه آينه در آينه فارغ از نگاه ايدئولوژيك و سياسي، با رويكرد پژوهشي آثار هنر مربوط به انقلاب اسلامي را از هنرمندان مختلف به نمايش گذاشت كه از يك سو فراتر از تعريف رسمي هنر انقلاب بود و از سوي ديگر نسبت آثار را با هنر مدرن ايران و تاثير از جريان هنر انقلاب ديگر كشورها بيان مي‌كرد. اما در نمايشگاه اخير، عكس‌هاي مرحوم قربان خليلي كه در چارچوب خاص ثبت وقايع و لحظه‌هايي از انقلاب اسلامي است، در موزه هنرهاي معاصر تهران نمايش داده شده است. با شرايط اجتماعي پيش آمده و فاصله بين بخشي از جريان هنرهاي تجسمي با دولت و عدم مشاركت برخي هنرمندان شناخته ‌شده در جشنواره فجر، بخش دولتي جشنواره‌اي با نگاه كاملا مطلوب و موردپسند خود برگزار كرد، بي‌اعتنا به اينكه اين جشنواره با اين مشخصه‌ها و آثار در كجاي جريان هنر قرار دارد. نگاهي كه در جنبه‌هاي مختلف فعاليت‌هاي فرهنگ و هنر با چگونگي سياستگذاري، نظارت و حمايت اين وزارتخانه در حال گسترش است. معاون هنري وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي در جمع مديران هنرستان‌هاي هنرهاي زيبا از گفتمان انقلابي كم در هنرستان‌ها انتقاد كرد و گفت: «متاسفانه در بازديدهايي كه از هنرستان‌ها دارم، گفتمان انقلابي به ندرت ديده مي‌شود. مثلا در شهر دارالعباده يزد يك خط خوشنويسي ديده نمي‌شود. در اغلب هنرستان‌ها يك جمله ديني روي ديوارها نيست. ديده‌ام سرمشق به دانش‌آموز (هنرجو) داده‌اند كه كاملا پوچ‌گراست. صادق هدايت را بين بچه‌ها رواج دهيم چه از آنها بيرون مي‌آيد. تهش باعث مي‌شود خودكشي كنند همان اتفاقي كه براي هدايت افتاد. در اغلب هنرستان‌ها يك جمله ديني روي ديوارها نيست. گويي به يك مدرسه در منطقه لاييك تركيه رفته‌اي ولي مديران آنها مدام مي‌گويند كه فلان امكانات را نداريم و ما را كارت بانكي مي‌بينند. بايد از آنها پرسيد امكانات بدهيم كه شما چه كنيد؟» گفته‌هاي مديران اين وزارتخانه، سياست‌هاي حمايتي و نظارتي و نحوه برگزاري رويدادها نشان از اين دارد نگاه ايدئولوژيك در حيطه‌هاي مختلف توليد، نمايش و آموزش و ... هنر از سوي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي دنبال مي‌شود. اما يك سوي ديگر ماجرا شرايط اجتماعي و نقش و كنش هنرمندان، گالري‌ها و تشكل‌ها و بخش‌هاي غيردولتي در هنرهاي تجسمي است كه در تعيين وضعيت فردا و آينده موثر است. آينده‌اي كه بي‌ترديد مولفه‌هايي از شرايط اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي امروز و تامل درباره آنها را با خود دارد. سال 1401 از نظر تقويم پايان مي‌يابد، اما تاثير اتفاقات فراوان آن در همه ابعاد زندگي جامعه ايراني از جمله هنرهاي تجسمي ادامه دارد و سرنوشت سياست‌هاي دولتي در مواجهه با جامعه و نقشي كه هنرمندان و فعالان هنرهاي تجسمي دارند، مشخص خواهد شد. سالي كه تحولات اجتماعي و تراكم اتفاقاتي را شاهد بود، اما به نسبت آن همه ماجرا، تصوير ندارد. 

سالي كه جنبش اجتماعي در ايران رقم خورد و همه ابعاد جامعه و زندگي روزمره را متاثر كرد، تصوير سال ندارد! شايد بارزترين نمود رخدادهاي اجتماعي ايران در هنرهاي تجسمي، تعطيلي رويدادها و نمايشگاه‌ها باشد. گالري‌ها تا چند ماه به‌طور مطلق تعطيل بودند و هيچ نمايشگاهي برگزار نشد و پس از آن هم برگزاري نمايشگاه‌ها بستر تقابل موافقان و مخالفان فعاليت گالري‌ها شد؛ وضعيتي شبيه به ساير عرصه‌هاي هنري