سارا معصومي
يك ماه هياهو، فضاسازي رسانه‌اي و سرانجام نام محمدجوادظريف، وزير خارجه جمهوري اسلامي ايران در ليست تحريم‌هاي وزارت خزانه‌داري امريكا قرار گرفت. نام ظريف يك ماه پس از قرارگرفتن نام نهاد رهبري و شخص ايشان در ليست تحريمي وزارت‌خزانه‌داري امريكا به اين ليست اضافه شد. برآوردهاي اوليه حقوقي حاكي از اين است كه قرارگرفتن نام افراد در اين فهرست، دارايي‌هاي احتمالي آنها در امريكا را مسدود و اتباع امريكا را از داد و ستد مالي با آنها منع كرده و البته گفته مي‌شود كه احتمالا سوخت‌رساني به هواپيماي حامل ظريف نيز از اين پس با مشكلاتي مواجه خواهد شد. بيانيه خزانه‌داري امريكا چيز زيادي براي گفتن نداشت جز همان ادبيات غيرديپلماتيكي كه در توييت اكانت وزارت خارجه امريكا به زبان فارسي نيز ديده شد. در بيانيه خزانه‌داري امريكا، براي تحريم ظريف به فرمان اجرايي اخير رييس‌جمهور امريكا در ارتباط با دفتر مقام معظم رهبري استناد شده‌بود.در اين بيانيه، ظريف «سخنگوي اصلي رژيم ايران در سراسر جهان» توصيف شده است. اين بيانيه همچنين ظريف را به استفاده از شبكه‌هاي اجتماعي براي «پروپاگاندا و نشر اطلاعات غلط» متهم كرده است. خزانه‌داري امريكا در ادامه ادعا كرده است كه وزارت امور خارجه و ديپلمات‌هاي ارشد ايراني با نيروي قدس سپاه پاسداران، همكاري دارند و همين مساله تحريم او را مجاز مي‌كند. اين اقدام دولت دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده امريكا از نخستين ثانيه‌هاي اعلام با واكنش‌هاي بسياري روبه‌رو شد. از توييت‌هاي محمدجواد ظريف تا حمايت نهادهاي متفاوت امنيتي، نظامي و سياسي داخل از او و البته انتشار موجي از تحليل‌ها و اظهارنظرها از كارشناسان روابط بين‌الملل، حقوقدان‌ها، ديپلمات‌هاي كهنه‌كار امريكايي و سياستمداراني از اقصي نقاط جهان. ناگفته پيداست كه تنها گروهي كه به استقبال اين اقدام دونالد ترامپ رفت، بخش‌هايي از جريان اپوزيسيون ايران در خارج از كشور بود كه ادبيات آنها در توييت‌هاي وزارت خارجه امريكا و جمله‌بندي مقام‌هاي امريكايي از مايك پمپئو، وزير خارجه تا جان بولتون، مشاور امنيت ملي كاملا مشهود بود.
طعنه توييتري ظريف به كاخ سفيدنشين‌ها
محمدجواد ظريف در دو توييت جداگانه به اين اقدام جديد امريكا كه در قالب سياست فشار حداكثري قابل تعريف است، واكنش نشان داد: «ايالات متحده مي‌گويد مرا به عنوان «سخنگوي اصلي ايران در سراسر جهان» تحريم كرده است. واقعيت آنقدر دردناك است؟ اين تحريم بر من يا خانواده من هيچ اثري ندارد، چراكه من خارج از ايران، هيچ دارايي يا منافعي ندارم. متشكرم كه مرا چنين تهديد بزرگي براي اهداف‌تان مي‌پنداريد.»«ما مي‌دانيم كه تقاضا براي گفت‌وگو و صلح، يك تهديد حياتي براي «تيم بي» (بنيامين نتانياهو، بولتون، بن زايد و بن سلمان) محسوب مي‌شود و از آنجايي كه دليل تحريم من، حرف‌ها و سخنانم بوده است، آيا «امريكايي‌ها» براي «تعامل» با من از طريق خواندن نوشته‌هايم يا گوش دادن به مصاحبه‌هايم به مجوز اداره كنترل دارايي‌هاي خارجي وزارت خزانه داري امريكا (OFAC) نياز دارند؟»
تحريم مذاكره‌كننده و پيشنهاد پوشالي گفت‌وگو
تحريم ظريف در فاصله دو زمانبندي براي حضور او در نيويورك صورت گرفت. كمتر از يك ماه قبل بود كه ظريف همزمان با شركت در يكي از نشست‌هاي مجمع عمومي سازمان ملل متحد با طيف وسيعي از رسانه‌هاي امريكايي گفت‌وگو كرد. همزمان قرار بود او ظرف چندهفته آتي به منظور شركت در مجمع عمومي سازمان ملل متحد مجددا به همراه رييس‌جمهور به نيويورك برود. يك مقام دولت امريكا در اين باره به سي‌ان‌ان مي‌گويد: در ارتباط با تاثير تحريم ظريف بر حضور او در نيويورك به منظور شركت در نشست مجمع عمومي بايد گفت كه باتوجه به ميزباني نيويورك از سازمان ملل، درخواست‌ها براي حضور ظريف به منظور شركت در نشست‌هاي اين سازمان به شكل موردي مورد بررسي قرار خواهد گرفت. براساس توافقنامه امريكا با سازمان ملل به نظر مي‌رسد كه كاخ سفيد بايد مجوز لازم براي حضور ظريف در نيويورك به منظور شركت در نشست‌هاي سازمان ملل را صادر كند.
نخستين نكته‌اي كه پس از اعلام تحريم ظريف به خط تحليلي واحد از سوي همه كارشناسان تبديل شد اين بود كه كاخ سفيد با اين اقدام نشان داد با وجود تمام شعارها براي مذاكره با ايران، جديتي در اين مساله ندارد. به نظر مي‌رسد كه ساكنان كاخ سفيد سوار بر الاكلنگي شده‌اند كه يك سوي آن اعمال فشار حداكثري با ابزار تحريم است و سوي ديگر آن ابراز اشتياق براي مذاكره بدون پيش شرط با ايران.البته كه از اين پس نمي‌توان از تمايل براي مذاكره بدون پيش شرط هم سخن گفت چرا كه اقدام‌هايي كه واشنگتن تاكنون عليه ايران انجام داده از تشديد تحريم‌هاي اوليه تا بازگرداندن تحريم‌هاي ثانويه، از تحريم رهبر ايران تا تحريم وزير خارجه همگي به خودي خود پيش‌شرط‌هايي را براي آغاز هر گفت‌وگويي ايجاد كرده است. يكي از سوال‌هايي كه در 48 ساعت گذشته از سوي بسياري از كارشناسان حتي امريكايي مطرح شده اين است كه دونالد ترامپ به دنبال مذاكره با چه كسي است هنگامي كه وزير خارجه و مذاكره‌كننده ايران را تحريم كرده است؟ البته جان بولتون در نخستين واكنش به تحريم ظريف در پاسخي تلويحي به اين سوال ادعاهاي هميشگي خود را تكرار كرده و گفته است: «ما جواد ظريف را سخنگويي نامشروع براي ايران قلمداد مي‌كنيم.»
نكته قابل توجه در اقدام خزانه داري امريكا اين است كه 24 ساعت پيش از اعلام تحريم ظريف توسط اين نهاد، واشنگتن‌پست در خبري اختصاصي اعلام كرد كه
استيو منوشين شخصا دونالد ترامپ را به تمديد معافيت‌هاي هسته‌اي ايران متقاعد كرده است و حالا سوال اين است كه دونالد ترامپ و تيم او تا كجا به اين دوگانگي در مواجه با ايران ادامه خواهند داد. تحريم ظريف يكي ديگر از نشانه‌هاي آشفتگي در كاخ سفيد است. سياست اعلامي و اعمالي دونالد ترامپ در قبال ايران با هم متفاوت است. ترامپ از ارديبهشت ماه سال 97 كه از برجام خارج شد تا به امروز تمام مهره‌هايي را كه در صحنه شطرنج با ايران كنار هم چيده يك هدف را دنبال مي‌كند و آن هم تغيير نظام در ايران است. واشنگتن‌پست روز چهارشنبه هفته گذشته در مطلبي در اين باره نوشته بود كه كاخ سفيد بايد پنهان كاري را كنار گذاشته و اعلام كند كه تغيير نظام در ايران را دنبال مي‌كند . با وجود تمام اين نشانه‌ها قريب به يك ماه پيش بود كه دونالد ترامپ در گفت‌وگويي به صراحت اعلام كرد ما به دنبال تغيير نظام در ايران نيستيم . اين ادعاي او چند روز بعد توسط مايك پمپئو، وزير خارجه‌اش نيز تاييد شد. با اين همه سوال اساسي اين است كه چگونه مي‌توان از تنها توافق رسمي با ايران در 40 سال گذشته خارج شد، جنگ اقتصادي را با ابزار تحريم عليه مردم يك كشور آغاز كرد، دورتادور يك كشور را به انباري از تجهيزات نظامي و عدوات جنگنده تبديل كرد، سپاه پاسداران انقلاب اسلامي به عنوان يك نهاد نظامي رسمي يك كشور به اضافه بالاترين مقام سياسي آن و البته سخنگوي ديپلماسي يك كشور را در ليست تحريم قرار داد و باز هم پشت تريبون سينه سپر كرده و فرياد زد: ما مذاكره بدون پيش شرط مي‌خواهيم.
رسانه امريكايي سي‌ان‌ان در اين باره مي‌نويسد كه دونالد ترامپ تا يك ماه پيش هم ادعا مي‌كرد به دنبال گفت‌وگو با ايران است اما مقام‌هاي ايران با طرح عدم جديت ترامپ در اين مساله با گفت‌وگو مخالفت كردند. به نظر مي‌رسد كه در چند روز گذشته سياست ترامپ تغيير كرده و رويكردي خصمانه‌تر را در پيش گرفته است. به گزارش «اعتماد» برخي تحليلگران توييت هفته گذشته دونالد ترامپ مبني بر اينكه ايراني‌ها هيچ جنگي را نبرده اما هيچ مذاكره‌اي را نباخته‌اند را به تندتر شدن مواضع او در قبال تهران تعبير كردند. هرچند كه توجه بسياري از تحليلگران مسائل ايران و امريكا به تشديد تنش ميان دو كشور در سايه تحريم ظريف جلب شده اما نكته مهم‌تر تاثير اين اقدام بر رابطه ايران و اروپا است. ظريف در روزهايي در ليست تحريم‌هاي خزانه‌داري امريكا قرار گرفته است كه تروييكاي اروپايي به نمايندگي از اتحاديه اروپا و 28 كشور عضو آن تلاش مي‌كنند با ارايه راهكارهايي برجام را حفظ كنند. هرچند كه ايران و اروپا درباره ضرورت حفظ برجام با هم اتفاق نظر دارند اما اخيرا اختلاف ميان تهران و لندن بر سر توقيف نفت ايران در جبل‌الطارق و نفتكش انگليس در تنگه هرمز بر تلاش‌ها براي حفظ برجام تاثير گذاشته است. در 48 ساعت نخست اعلام تحريم وزير خارجه ايران تمام اعضاي 1+4 از جمله سه كشور اروپايي مخالفت خود را با اين مساله اعلام كرده و تاكيد داشتند كه به كار با محمدجوادظريف ادامه خواهند داد. اين دومين موضوع غيربرجامي در ده روز گذشته است كه در جريان آن اروپايي‌ها به همراهي با امريكا نه مي‌گويند. كشورهاي اروپايي هفته گذشته درخواست امريكا براي شكل دادن به ائتلافي نظامي در تنگه هرمز براي تامين امنيت كشتيراني در اين منطقه را رد كردند و روز پنجشنبه نيز با قرارگرفتن نام ظريف در ليست تحريمي خزانه‌داري امريكا مخالفت كردند. در چنين شرايطي مي‌توان گفت امريكا كه ابتدا در جلب اجماع عليه برجام ناكام ماند و پس از آن هم نتوانست در پرونده‌هايي چون تهديد خواندن برنامه هسته‌اي ايران (در نشست اخير شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي) حمايت اروپا را به دست بياورد در ماجراي تحريم ظريف هم تنها مانده و منزوي شده است.
از سوي ديگر تحريم ظريف در حقيقت دهن كجي ديگري از سوي دونالد ترامپ به امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه بود كه پس از گام‌هاي ايران در كاهش تعهدات برجامي، تلاش كرد مسووليت تنش‌زدايي از رابطه تهران و واشنگتن را برعهده گرفته و حتي پيشنهاد توقف اجراي تحريم‌هاي امريكا در برابر توقف كاهش تعهدات برجامي ايران را مطرح كرد. طرح اوليه فرانسه كه با مخالفت ايران روبه‌رو شده بود در حال چكش كاري‌هاي پاياني از سوي تهران و پاريس بود و در آخرين مرحله آن به تماس تلفني 100 دقيقه‌اي مكرون و روحاني رسيده بود كه با شوك خزانه داري امريكا روبه‌رو شد. بسته شدن كامل درهاي ديپلماسي ميان ايران و امريكا، تحليلي است كه در 48 ساعت اخير از سوي بسياري از كارشناسان و اهل فن بيان شده است. هرچند تا پيش از تحريم ظريف هم با توجه به سياست فشار حداكثري امريكا و مخالفت ايران با مذاكره در سايه زور كمتر كسي شانسي براي مقابل هم نشستن وزراي خارجه ايران و امريكا قائل بود اما با توجه به مخالفت ظاهري ترامپ با اقدام نظامي در غرب آسيا و تلاش‌هايي كه از سوي طرف‌هاي ثالث صورت مي‌گرفت هنوز احتمال اندكي براي نوعي از گشايش قابل در نظر گرفتن بود كه با تحريم ظريف آن احتمال نيز به صفر نزديك شد. برخي كارشناسان با توجه به تنش در منطقه خليج فارس و سابقه ساقط شدن پهپاد امريكايي توسط ايران كه از سوي امريكا در ميدان واقعيت بدون پاسخ مانده، نسبت به وقوع درگيري تصادفي ميان ايران و امريكا هشدار مي‌دهند.
تحريمي كه ترمز ظريف نمي‌شود
اقدامي بي‌فايده و پرهزينه، نابلدي سياسي، انتقام شخصي، حسادت به شخصيت تاثيرگذار وزير خارجه ايران، تلاشي نافرجام براي ساكت كردن حريف، تشديد تنش از سوي خطرناك‌ترين چهره دولت ترامپ، تعبيرهايي از اين جنس بيشترين واكنش‌ها به تحريم وزير خارجه ايران از سوي امريكا بود. گري سيك كه به جرات مي‌توان او را يكي از كاركشته‌ترين تحليلگران مسائل امريكا و ايران دانست در واكنش به اين اقدام كاخ سفيد نوشت: «وقتي وزير خارجه دشمنت ديپلمات بهتري، سخنور بهتري، توييترباز بهتري و نماينده بهتري براي كشورش است. تلاش كن ساكتش كني!»استفان والت ديگر تحليلگر نام‌آشناي سياست خارجي امريكا در اين باره نوشت: دونالد ترامپ به جاي تحريم وزير خارجه ايران بايد وزير خارجه‌اي براي خود تعيين كند كه همان اندازه كه ظريف منافع كشور خود را دنبال مي‌كند، منافع امريكا را دنبال كند. در اين زمينه پمپئو 2 بر 0 عقب است.
ولي نصر، تحليلگر ارشد مسائل ايران در اين باره نوشت: دولت ترامپ ابتدا گفت ظريف قدرت كافي ندارد و نبايد جدي گرفته شود، سپس او را آنقدر موثر و جدي يافتند كه تحريمش كردند. بالاخره كدام تعبير درست است؟
مارك فيتزپاتريك كارشناس ارشد خلع سلاح در اين باره نوشت: دولت ترامپ رسما اعلام كرد تمايلي به مذاكره با ايران ندارد. تحريم ظريف ما را به جنگ نزديك‌تر كرد.
سناتور «تيم كين» با هشدار درباره خطر وقوع جنگ درپي اين اقدامات دولت ترامپ، با لحني كنايه‌آميز گفت: «با هيچ اقدامي بهتر از تحريم ديپلمات ارشد (وزير خارجه) يك كشور ديگر نمي‌توانيد بگوييد كه ما پذيراي ديپلماسي هستيم! دوران غيرحرفه‌اي ترامپ شايد طنزآميز مي‌شد اگر خطر وقوع جنگي كاملا غيرضروري را افزايش نمي‌داد». «رند پال» سناتور امريكايي از حزب دموكرات كه اخيرا با وزير خارجه كشورمان در نيويورك ديدار داشته در صفحه شخصي توييتر خود نوشت: «اگر ديپلمات‌ها را تحريم كنيد، ديپلماسي كمتري خواهيد داشت».
«ايلان گلدنبرگ» ديگر مقام دولت پيشين واشنگتن و مدير كنوني برنامه امنيت غرب آسيا در «مركز امنيت نوين» امريكا در صفحه توييتر خود نوشت: «تحريم ظريف كاري جز تخريب مذاكرات آتي ايران- امريكا انجام نمي‌دهد. معلوم نيست كه ترامپ چطور مي‌خواهد توافق بهتر خود را به دست بياورد در حالي كه هيچ مذاكره‌كننده‌اي در طرف ديگر وجود ندارد!»
باربارا اسلاوين، تحليلگر ارشد مسائل ايران در نوشتاري كوتاه كه «اكسيوس» آن را منتشر كرد، نوشت: اقدام ترامپ در تحريم محمدجواد ظريف نشان داد كه ابزار فشار و تحريم عملا به هدف نهايي سياست امريكا در قبال ايران تبديل شده است. زماني كه ترامپ از برجام كناره‌گيري كرد اصرار داشت مي‌تواند به توافق بهتري دست پيدا كرد. بيش از يك سال گذشته و امريكا به چنين گفت‌وگوهايي نزديك نشده، خطر سرتاسر خاورميانه را برداشته و مردي كه مذاكرات هسته‌اي را پيش مي‌برد از نگاه امريكايي‌ها (با تحريم) به حاشيه رانده شده است. هدف از تحريم ظريف به عنوان بخشي از كمپين سياست فشار حداكثري، وادار كردن ايران به پايان دادن به غني‌سازي و تسليم شدن در برابر دخالت‌هاي خارجي است. با اين همه ايران در نتيجه اين سياست، در همسايگي‌اش قوي‌تر شده و كاهش تعهدات برجامي را هم آغاز كرده است. دو اتفاقي كه دقيقا در تضاد با اهداف اعلامي ترامپ بود. در اين ميان بايد توجه داشت كه تندروهاي امريكايي از حضور ظريف در رسانه‌هاي امريكايي به خصوص حضور پر سر و صداي وي در فاكس‌نيوز خشمگين شده‌اند. با اين همه اين حمله شخصي به ظريف مي‌تواند به افزايش محبوبيت او در داخل ايران منتهي شود. اسلاوين در ادامه مي‌نويسد: بايد منتظر ماند و ديد كه آيا دولت ترامپ تلاش مي‌كند ظريف را از شركت در نشست مجمع عمومي سازمان ملل متحد در نيويورك در چند هفته آتي منع كند يا خير. كاخ سفيد با چنين اقدامي در حقيقت قواعد ميزباني سازمان ملل را زيرپا گذاشته است. فعلا ظريف به اصلي‌ترين كانال ارتباط ميان ايران و امريكا در چندسال اخير يعني توييتر دسترسي دارد. وي حتي به تحريم خود نيز در توييتر پاسخ داد و نوشت كه اين تحريم تاثيري بر وي و خانواده‌اش ندارد چرا كه اموالي خارج از ايران ندارند.
تذكرهاي ظريف به امريكا
محمدجواد ظریف،وزير خارجه در توييت‌هايي جداگانه به يكجانبه‌گرايي ايالات متحده امريكا در صحنه بين‌المللي طعنه زد. سكاندار دستگاه ديپلماسي كشورمان در نخستين توييت روز گذشته‌اش نوشت:
«همزمان با جلو رفتن ایده ایران برای گفت‌وگوی منطقه‌ای و پیمان عدم تجاوز، تیم بی در حال آب رفتن است. ایالات متحده باید از منزوی کردن خود دست بکشد و با واقعیت‌های جدید جهانی کنار بیاید. تجارت و قدرت بین‌المللی در حال جابه‌جایی است؛ نه تروریسم اقتصادی علیه ایران و چین و نه خروج از پیمان موشک های میان‌برد هسته‌ای با روسیه، این مسیر را بر نخواهد گرداند.»
دقايقي پس از نخستين توييت، محمدجواد ظریف در توئیت تازه ای با ضمیمه کردن سخنرانی اردیبهشت ماه مايك پمپئو،همتاي امريكايي خود که در آن بر ضرورت مقابله ناتو با سه قدرت بزرگ یعنی
«ایران ، روسیه و چین» تاکید کرده بود، نوشت: دوره قدرت های بزرگ دیرزمانی است سپری شده است:
« ایالات متحده در ادامه تروریسم اقتصادی مزمن خود مجازات های بیشتری به روسیه تحمیل کرده است. واضح است که توهم و نگرانی آقای پمپئو درباره «قدرت های بزرگ» دارد تبدیل به یک ترس می شود. بیدار شوید: دوره «قدرت های بزرگ» دیرزمانی است، سپری شده است.»