سود اياصوفيه براي اردوغان

86 سال از زماني كه آواي قرائت قرآن در مسجد اياصوفيه شنيده شده بود، مي‌گذرد و هجده سال است كه رجب طيب اردوغان در راس قدرت تركيه اين آرزو را در سر مي‌پروراند. در روز جمعه 25 جولاي سالگرد معاهده لوزان در سال 1923 و قطعي شدن فروپاشي امپراتوري عثماني، هزاران مسلمان براي اقامه نماز جماعت هفتگي در حضور رييس‌جمهور تركيه به كليساي جامع روم شرقي كه توسط ژوستينين يكم در سال 537 ساخته شد، رفتند. قرن‌هاست كه اياصوفيه شاهد فراز و نشيب‌هاي تاريخ بوده است. بزرگ‌ترين كليساي جامع در عالم مسيحيت و محل تاجگذاري امپراتورهاي روم شرقي تا زمان سقوط قسطنطنيه در سال 1453 توسط سلطان محمد فاتح به مسجد تبديل شد و تا پايان امپراتوري عثماني در سال 1923 همان مسجد باقي ماند. مصطفي كمال آتاترك پدر تركيه مدرن در سال 1934 در راستاي سياست مدرن‌سازي كشور و ايجاد جامعه سكولار آن را به موزه و دومين مكان گردشگري تركيه تبديل كرد. اين تصميم با هدف وقف اياصوفيه به جامعه بشري و خصوصي‌تر كردن فضاي اسلام و خاتمه رقابت قديمي بين مسلمانان و مسيحيان اتخاذ شد. با اين حال، اين كار براي محافظت كليسا از نبردهاي عقيدتي بين احزاب سكولار از قبيل حزب جمهوري‌خواه خلق تركيه و حزب محافظه‌كار اسلام‌گرا و حزب ملي‌گرا در طول قرن گذشته كافي نبوده است. تصميم شوراي دولتي تركيه در تاريخ 9 جولاي كه اكثر اعضاي آن از زمان اصلاحات مشروطه در سال 2010 به‌طور مستقيم توسط رييس‌جمهور منصوب شده‌اند يك پيروزي نمادين براي حزب عدالت و توسعه محسوب مي‌شود كه از زمان شكست در انتخابات شهرداري در سال 2019 با دشواري‌هاي زيادي روبه‌رو بوده است. 

در تاريخ دهم جولاي فرمان رياست‌جمهوري مبني بر تبديل كليساي جامع به مسجد با محوريت روياي اردوغان در راستاي احياي خلافت عثماني تصويب شد. از آن تاريخ به بعد رييس‌جمهور اين موضوع را به ابزاري براي ارتباطات سياسي تبديل كرده است و تاكيد داشته كه شب‌ها از شدت هيجان نمي‌خوابيده و احساس فوق‌العاده‌اي داشته و شخصا براي آماده‌سازي نماز جمعه در مسجد اياصوفيه نظارت مكرر داشته است. نقاشي‌هاي ديواري دوره بيزانس نمايانگر باكره مقدس و حضرت مسيح با پرده‌هاي سفيد و مرمر كف و موزاييك‌هاي منقش قرون وسطايي نيز پوشانده شدند. در روز موعود مراسم نماز جماعت به صورت مستقيم از شبكه‌هاي تلويزيون ملي پخش شد. در واقع همه چيز در اينجا جنبه نمايشي دارد. مسلما تسخير مجدد اياصوفيه در چارچوب سياست نئوعثماني اردوغان در طول مدت پنج سال به موازات سياست خارجي تهاجمي در حاشيه مديترانه و ظهور روزافزون اسلام‌گرايي در صحنه داخلي تجلي پيدا مي‌كند. با اين حال تبليغات و ايدئولوژي قادر به پنهان‌سازي مشكلات سياسي و اقتصادي نيستند. دو سال است كه اقتصاد تركيه در وضعيت بسيار بدي قرار دارد و اكنون نيز به دليل بيماري همه‌گير كوويد19 به ‌شدت از ركود اقتصاد جهاني آسيب ديده است. ظاهرا واكنش اجتماعي شهرداري‌هاي تحت كنترل حزب عدالت و توسعه بر خلاف حزب جمهوري‌خواه خلق تركيه مورد توجه خاص نبوده است. با تشكيل حزب دموكراسي و پيشرفت، زمان چنددستگي در داخل حزب محافظه‌كار و بيگانگي ملي‌گرايان حزب جنبش ملي كه از حزب عدالت و توسعه براي انتخابات مجلس قانونگذاري و رياست‌جمهوري سال 2018 حمايت كردند، فرا رسيده است. سه سال قبل از انتخابات رياست‌جمهوري بعدي اردوغان شاهد زوال محبوبيت خود و تقويت مخالفان بود و طبق نظرسنجي‌هاي اخير ائتلاف فعلي رياست‌جمهوري در تلاش براي پيروزي در نظرسنجي سال 2023 است.  چندين سال است كه رييس‌جمهور قصد دارد با تامين اعتبار و ساخت مساجد متعدد در تاريخ شهر استانبول كه بين سال‌هاي 1994 و 1998 شهردار آن بوده، تاثيرگذار باشد. علاوه بر آن، غير ديني‌سازي اياصوفيه اولين ميراث آتاترك نيست كه مورد حمله اردوغان قرار گرفته است. با تصميم رييس‌جمهور از سال 2017 احداث مسجدي در ميدان تكسيم محل بناي جمهوريت و يادمان مصطفي كمال آتاترك بنيانگذار تركيه مدرن آغاز شد. اهالي استانبول در نهايت تعجب حتي تصور نمي‌كردند كه اين اتفاق رخ دهد. هدف اردوغان با تبديل موزه اياصوفيه به مسجد بيش از هر چيز تقويت پايگاه انتخاباتي خود است. همچنين وي با سخنراني‌هاي تند قصد ايجاد چند دستگي بين مسلمانان و مسيحيان، اسلام‌گرا‌ها و سكولارها، غرب و شرق و غيره را دارد. اما با اين كار فقط سبب تضعيف يكپارچگي و انسجام مي‌شود.  در مواجهه با شور و هيجان تبديل كليساي جامع – موزه به مسجد، مسيحيان سراسر جهان، مورخان، باستان‌شناسان و همچنين اقليت‌هاي مسيحي تركيه از قبيل يونانيان ارتدوكس و ارامنه كه هنوز هم قتل‌عام ارامنه و يوناني‌ها در سال 1955 را فراموش نكرده‌اند مراتب نارضايتي خود را از اسلامي‌سازي جامعه تركيه ابراز كردند. آنها همچنين نگران پيامدهاي اجتماعي ناشي از احتمال فرسايش بناي كليساي جامع به دليل تجمع براي عبادت روزانه هستند. البته كليساي جامع خارج از ساعات عبادت مسلمانان به فعاليت خود به عنوان موزه ادامه خواهد داد و همچنان مانند گذشته پذيراي گردشگران است. اما پيچيدگي‌هاي تداركاتي از قبيل برداشتن پرده‌هاي پوشاننده نقاشي‌هاي ديواري و پوشش مرمر كف يك چالش واقعي است. بنابراين در اين مرحله تصور چگونگي همزيستي مسالمت‌آميز در سال‌هاي آتي چه در داخل كليساي جامع و چه به‌طور گسترده‌تر در سراسر كشور بسيار دشوار است. اردوغان با ابزاري كردن مذهب براي اهداف انتخاباتي خود مرتكب ريسكي مي‌شود كه ممكن است برايش مفيد واقع نشود. ترفند ديگر اردوغان براي كسب مشروعيت رهبري جهان اسلام و اغواي جهان سني در يك رقابت عقيدتي با عربستان سعودي به‌طور جدي و جبران‌ناپذيري سبب تضعيف وي و شايد متزلزل كردن وجهه بين‌المللي تركيه به عنوان كشوري كه تعادل خاصي بين ميراث دوگانه مسيحي و مسلمان با نماد اياصوفيه برقرار كرده بود، مي‌شود. اردوغان با گسترش شكاف بين كشور خود و غرب در حالي كه تركيه هنوز يكي از اعضاي ناتو است به منزوي كردن اين كشور در صحنه بين‌المللي كمك مي‌كند كه در دوران ركود اقتصادي كنوني بدترين پيامدها را براي تركيه به دنبال دارد. 
رييس‌جمهور تركيه سلطان محمد فاتح را ستايش مي‌كند ولي فراموش كرده كه سلطان محمد مبهوت شكوه و عظمت اياصوفيه شخصا يكي از سربازان متعصب خود را كه قصد نابودي بنا را داشت، اعدام كرد. اگرچه اين يك افسانه است، اما تضاد بين آن دوران و اين نظام چشمگير است. صحبت‌هاي اردوغان حاكي از كوته فكري عقيدتي و عدم درايت سياسي وي در طولاني‌مدت است، چراكه ترك‌ها بيش از تجديد يك نوستالژي به رشد مجدد نياز دارند.