اعتماد
صبح روز يكشنبه هشتم دسامبر وقتي محمد جلالي، آخرين نخست‌وزير اسد با او تماس گرفت، هيچ پاسخي دريافت نكرد. او در گفت‌وگو با تلويزيون العربيه متعلق به عربستان‌سعودي گفته است كه شنبه ساعت 30 :10 شب با رييس‌جمهور وقتش تلفني صحبت كرده است اما صبح روز بعد ديگر نتوانسته با او تماس بگيرد. براساس روايت نخست‌وزير بشار اسد، او در آن زمان به همراه همسر و فرزندانش از سوريه خارج و به روسيه رفت. پيش از اين بلومبرگ در گزارشي نوشته بود كه «روسيه، اسد را قانع كرد كه در جنگ عليه گروه‌هاي مسلح به رهبري هيات تحريرالشام، شكست خواهد خورد و به او و خانواده‌اش پيشنهاد داد كه در صورت ترك فوري كشور، مسير امني براي خروج فراهم شود. اين اطلاعات توسط سه منبع آگاه ارايه شده است. رسانه‌هاي روسيه اين پيام را مطرح مي‌كنند كه اسد مسوول شكست خود بوده است و مسكو به وعده خود براي ترك نكردن او عمل كرده و اكنون بايد بر حفظ منافع استراتژيك خود در سوريه و خاورميانه تمركز كند.» حالا موضوع رفتن او و مساله حضور نيروهاي ايراني در سوريه در هفته‌هاي پاياني سقوط دولت اسد محل بحث و صحبت چهره‌هاي مختلف شده است؛ از اظهارات مقامات سياسي و نظامي در ايران تا ادعاي تازه روسيه درباره موضوع.
ادعاي پوتين درباره خارج كردن نيروهاي نظامي ايران از سوريه
ولاديمير پوتين، در كنفرانس خبري سالانه خود در مسكو، شكست نيروهايش در سوريه را پس از سرنگوني بشار اسد رد كرد. او گفت كه روسيه به اهدافش در سوريه دست يافته است و در حال مذاكره با رهبران جديد سوريه بر سر پايگاه‌هاي نظامي خود ازجمله پايگاه حميميم است. او همچنين گفته است كه روسيه از طريق اين پايگاه چهار هزار نيروي نظامي ايران را از سوريه به تهران منتقل كرده و مدعي شده كه «ايراني‌ها قبلا از ما مي‌خواستند در انتقال واحدهاي‌شان به سوريه به آنها كمك كنيم و اين‌بار خواستند آنها را خارج كنيم.» ادعايي چالش‌برانگيز كه با واكنش‌هايي در تهران مواجه شده است.
واكنش چهره‌هاي نظامي به اظهارات رييس‌جمهور روسيه
چند ساعتي بعد از اين اظهارنظرها «چند ثانيه» اسماعيل كوثري و سردار اسدي به سخنان پوتين درباره نيروهاي ايراني واكنش نشان دادند. اين رسانه خبري در مطلبي با عنوان «واكنش اصلاحي دو سردار سپاه به خبر پوتين درباره انتقال ۴۰۰۰ نيروي ايراني از سوريه به كشورمان» نوشت كه براساس گفته‌هاي اسماعيل كوثري، عضو كميسيون امنيت ملي مجلس «در حملات تحريرالشام ۱۵ نيروي ما شهيد شده‌اند.» كوثري همچنين در اين باره گفته است كه «نيروهايي كه توسط روسيه از سوريه به تهران منتقل شدند ۴ هزار نفر نبودند. اينها شامل تعدادي از اتباع لبنان و افغانستان و كشورهاي ديگر كه به صورت مستشاري در سوريه فعاليت مي‌كردند، بودند. «ما اصلا اين تعداد نيرو در سوريه نداشتيم، ما به هيچ‌وجه ۴۰۰۰ نيرو در سوريه نداشتيم.» وي تاكيد كرده كه «اينكه چرا ما زودتر مستشاران خود را از سوريه خارج نكرديم، به اين علت بود كه گفتيم تا آخرين لحظه بايستيم تا شايد ارتش سوريه ايستادگي كند كه ديديم نه ارتش ايستادگي كرد و نه آقاي بشار اسد. فاطمه مهاجراني، سخنگوي دولت چهاردهم بيستم آذر ماه با اشاره به تحولات سوريه گفته بود كه «طي ۳ روز گذشته ۴ هزار نفر از شهروندان ايراني در سوريه با ۱۰ پرواز به ايران بازگشتند.» كوثري نيز پنجشنبه بيست و نهم آذر در واكنش به اظهارات پوتين تاكيد كرده كه «جمهوري اسلامي اجازه نمي‌دهد نيروهايش را روسيه جابه‌جا كند.» سردار اسدي، معاون قرارگاه خاتم‌الانبيا نيز در واكنش به سخنان پوتين گفته است كه «دقيقا نمي‌دانم ۴۰۰۰ نيرو بوده‌اند يا خير، ولي تعداد زيادي ايراني از قديم در سوريه زندگي مي‌كردند و روسيه بيشتر آنها را به ايران منتقل كرد.» او همچنين يادآور شد كه «اينها نيروهاي مستشاري ايران نبوده‌اند، ما خودمان نيروهاي مستشاري‌مان را از سوريه خارج كرديم. وقتي اسد سقوط كرد، روس‌ها در جهت انتقال اتباع ايراني با ما همكاري كردند. آنها همه غيرنظامي بودند، ما اجازه نمي‌دهيم نيروهاي نظامي‌مان را روسيه جابه‌جا كند.» او خاطرنشان كرد: بيشتر اين تعدادي كه به اسم ايراني آمده‌اند، شيعيان افغانستاني هستند. ما حتي به معلمان‌مان كه به طور رسمي در سوريه بودند، گفتيم از طريق لبنان به ايران بيايند. نيروهاي تحت امر ما در سوريه تعداد زيادي نبودند. تعدادي از اين نيروهايي كه روس‌ها آورده‌اند افغانستاني، پاكستاني و حتي سوري هستند كه در آنجا از خدمتگزاران حرم حضرت زينب(س) و حضرت رقيه(س) بوده‌اند كه به صرف شيعه بودن و نجات جان خود، به ايران آمده‌اند. پيش از اين اظهارات پوتين و همزمان با آن نيز روايت‌هايي از چهره‌هاي رسمي در تهران درباره موضوع سقوط اسد و حضور مستشاري ايران در سوريه مطرح شده بود.
پاسخ وزارت امور خارجه به ادعاهاي پوتين؛ از مجاري رسمي صحبت مي‌كنيم
اسماعيل بقايي، سخنگوي وزارت امور خارجه نيز روز گذشته به ادعاي مطرح شده از جانب پوتين واكنش نشان داده و با اشاره به اينكه جمهوري اسلامي ايران بنا به دعوت دولت قانوني و مستقر سوريه در اين كشور حضور يافته و در پاسخ به پرسشي درباره آمار مطرح شده پيرامون تعداد اتباع ايراني منتقل شده از سوريه به ايرنا گفته است كه «اين افراد شامل خانواده ديپلمات‌ها و كاركنان نمايندگي‌هاي ديپلماتيك-كنسولي و فرهنگي ايران در سوريه و زائران ايراني و تعدادي زائر غيرايراني و افرادي بود كه براي كمك به آوارگان لبناني به سوريه رفته بودند. همه اين افراد با هواپيماهاي ايراني و از طريق فرودگاه حميميم كه با همكاري روسيه همواره به عنوان فرودگاه كمكي در كنار فرودگاه دمشق استفاده مي‌شد، به ايران منتقل شدند.» او همچنين تاكيد كرده است كه ايران و روسيه داراي روابط مهم در حوزه‌هاي گوناگون بوده و گفت‌وگوهاي دو كشور به طور مداوم در سطوح مختلف در جريان است، ترجيح مي‌دهيم تبادل نظرات و تجربيات نيز از مجاري رسمي انجام شود.
روايت دبير شوراي عالي امنيت ملي؛ خروج ايران از سوريه بعد از اتمام حكومت داعش
علي‌اكبر احمديان، دبير شوراي عالي امنيت ملي، روز سي‌ام آذر در گفت‌وگويي با رسانه KHAMENEI.IR به بررسي جزيي‌تر پرونده حضور ايران در سوريه و چرايي سقوط نظام بشار اسد پرداخت و درباره خروج نيروهاي ايراني از سوريه گفته است: «ايران هيچ‌گاه قرار نبود كه به جاي ارتش سوريه بجنگد، آن‌هم در برابر جرياني كه تهديد قاطعي براي جمهوري اسلامي نيست. اگر توان آماده‌اي وجود داشت يا فرصت و امكان انتقال نيرو و تجهيزات بود و فروپاشي به سرعت اتفاق نمي‌افتاد، به شرطي كه مردم و ارتش سوريه مي‌ايستادند، حتما ما هم مي‌ايستاديم؛ ضمن اينكه دولت سوريه تا روزهاي آخر اصلا چنين درخواستي از ما نكرد. نكته مهم ديگر اين است كه ما بعد از اتمام حكومت داعش، با تمايل دولت سوريه قواي خود را تخليه كرده بوديم و در منطقه حضور عملياتي نداشتيم كه تصميم بگيريم همراهي بكنيم يا نه. امكان تقويت سريع نيز وجود نداشت، مگر آنكه ارتش سوريه مقاومت مي‌كرد. بنابراين، در مورد اينكه مي‌گويند ايران عرصه را رها كرد، ما اصلا آنجا نبوديم كه بخواهيم رها كنيم.» او همچنين در اين باره گفته است: «با پايان يافتن قضيه داعش، منطقه به ارتش سوريه سپرده شد و ديگر حضور كامل ما موضوعيت نداشت. البته، دولت بشار اسد هم به خاطر حضور ايراني‌ها تحت فشار شديدي قرار داشت؛ هم از جانب عرب‌ها، هم اسراييل، هم امريكا. شانتاژ مي‌كردند كه ايران، سوريه را فتح كرده است و مانند اين حرف‌ها! خب نتيجه اين شد كه تقريبا عمده قواي ما از آنجا برگشت و فقط آن بخشي باقي ماند كه براي مقاومت نياز بود يا براي كمك‌هايي كه به ارتش سوريه يا دولت سوريه مي‌شد.» علاوه بر اين، محمدرضا مهدوي، فرمانده سپاه انصارالرضا (ع) با بيان اينكه «آخرين نفري كه خط مقدم نبرد با تكفيري‌ها در سوريه را ترك كرد يك پاسدار و رزمنده سپاه پاسداران بود»، تاكيد كرده است كه «چرا ارتش سوريه در برابر متجاوزان مقاومت نكرد؟ چرا انگيزه و روحيه نداشتند؟ چون براي ارتش سوريه جهاد معنايي نداشت، علي‌رغم هشدارهايي كه به مسوولان سوري داده شده اما چون در زمينه جهاد تبيين در حوزه سياسي و معنوي اقدامي انجام نشده بود، اتفاق امروز در سوريه رخ داد.» اما تنها اين چهره‌هاي نظامي نبودند كه در روزهاي اخير به مساله حضور مستشاري ايران در سوريه پرداختند. سيدمحمدحسن ابوترابي‌فرد امام‌جمعه موقت تهران ظهر روزگذشته در خطبه‌هاي نمازجمعه تهران گفته است كه «با نگاه به اين حادثه مي‌توان كار بزرگ نيروهاي مقاومت اسلامي در سوريه و عراق را فهميد كه با سياست‌هاي راهبردي مستشاران نظامي ايران يعني شخصيت‌هايي مانند سردار سرافراز شهيد سليماني و شهيد المهندس براي جلوگيري از چنين رويدادهايي انجام دادند؛ نگاه به اين حوادث ما را متوجه مي‌كند كه در بيش از يك دهه قبل با كمترين هزينه ممكن كه چه كار بزرگي اتفاق افتاد.»
ابراهيم رضايي، سخنگوي كميسيون امنيت ملي و سياست خارجي مجلس شوراي اسلامي درباره سال‌هايي كه ايران در سوريه حضور مستشاري داشت، گفت: ما در گذشته كار درستي انجام داديم و جلوي توسعه تروريسم و حاكميت داعش در عراق و سوريه را گرفتيم و شهدايي هم كه داديم براي اين منظور بود.
بنابر روايت باشگاه خبرنگاران جوان، نماينده دشتستان در مجلس اظهار كرد: افراد جديدي كه در سوريه آمده‌اند ادعا مي‌كنند كه اقدام تروريستي انجام نخواهند داد، بنابراين ما در گذشته كار درستي انجام داديم و ۱۴ سال فرصت گرفتيم تا جبهه مقاومت تقويت پيدا كند؛ بنابراين اگر مقاومت ما نبود نظام اسد خيلي زودتر از اين فروپاشيده بود چون هدف ما نگه داشتن شخص بشار اسد نبود بلكه هدف ما تقويت جبهه مقاومت بود. سخنگوي كميسيون امنيت ملي و سياست خارجي مجلس اضافه كرد: مقابله با تروريسم و جلوگيري از توسعه آن براي اين بود كه از رسيدن تروريسم به كشورمان جلوگيري شود چون همه ما در منطقه سرنوشت مشترك داريم، بنابراين كار درستي انجام داديم، اما اينكه امروز سوريه دچار مشكلات داخلي است و منجر به اتفاقات اخير شده با توطئه برخي كشورهاي ديگر اين اتفاقات رقم خورده است.
حسن روحاني، رييس‌جمهور پيشين نيز روز دوشنبه (۲۶ آذر) در جلسه دوره‌اي خود با وزيران و معاونان رييس‌جمهور در دولت‌هاي يازدهم و دوازدهم با خطرناك خواندن شرايط منطقه گفته بود كه «آنچه در سوريه رخ داد، ماه‌ها قبل برنامه‌ريزي شده بود و برنامه دو يا سه هفته نبود. واقعيت آن است كه در جنگ سوريه عليه داعش و تروريست‌ها، عمليات ناقص تمام شد. روزي كه جنگ متوقف شد، عده‌اي از تروريست‌ها فرار كرده بودند و از سوريه خارج شده بودند و عده زيادي هم در منطقه ادلب جمع شدند.»
روحاني همچنين تاكيد كرده است كه «در وقايع اخير، روس‌ها نسبت به سوريه يا غافل شدند يا به دليل شرايط جنگ اوكراين، سوريه را رها كردند. تركيه، امريكا، اسراييل و قطر از اين موقعيت استفاده كردند، برخي كشورهاي عربي ديگر هم كنار آنها قرار گرفتند و وضع جديد در سوريه پيش آمد.»
روايت ميدان از سقوط دمشق
حسين سلامي، فرمانده كل سپاه پاسداران هفته گذشته در سخناني با اشاره به سابقه تشكيل نيروهاي تكفيري و حضورشان در عراق و سوريه گفت: اينجا ديگر جايي بود كه ما مجبور بوديم در عراق و سوريه با حضور مستقيم نظامي و حضور مستشاري، همه ظرفيت‌هاي ممكن جهان اسلام را بسيج كنيم و از شيوع اين پديده جلوگيري كنيم.
او درباره موضوع خروج نيروهاي سپاه از سوريه نيز تاكيد كرد كه «پس از انهدام سيطره داعش ما مجبور بوديم كه نيروهاي غيرضرورمان را از سوريه خارج كنيم يعني به مصلحت نبود كه وقتي محيط امن شده و ارتش سوريه خود خطوط دفاعي را برعهده گرفته و قادر به تامين امنيت است و علاقه‌مند هم هست كه ايران در حجم وسيع در آنجا باقي نماند و بهانه‌هاي سياسي و تبليغي به دست معارضان دولت سوريه ندهد، جمهوري اسلامي ايران و خصوصا سپاه در حداقل ضرورت‌ها در سوريه باقي بماند.»
وي با اشاره به اينكه «بعضي‌ها انتظار دارند ما به جاي ارتش سوريه مي‌رفتيم و مي‌جنگيديم» گفت: آيا اين منطقي است كه ما همه سپاه و بسيج را براي نبرد در يك كشور ديگري درگير كنيم، درحالي كه ارتش آن كشور تماشاچي ماجرا است؟ وي در عين حال گفت: آخرين كساني كه خط (مقاومت در سوريه) را ترك كردند بچه‌هاي سپاه بودند. آخرين فردي كه اين ميدان را ترك كرد يك پاسدار بود. راهبردها بايد به اقتضاي شرايط تغيير كنند. ما با سكون و ثبات در راهبردها نمي‌توانيم مسائل متعدد جهاني و منطقه‌اي را حل كنيم.
تعداد نيروهاي مستشاري ايران در سوريه
براساس گفته‌هاي چهره‌هاي رسمي تعداد نيروهاي مستشاري در سوريه در برهه‌هاي زماني مختلف، متفاوت بوده است. پايگاه خبري مشرق نيوز در خرداد ماه سال گذشته در گزارشي بدون بيان تعداد و آمار حضور نيروهاي ايراني در سوريه كه موسسه «جسور للدراسات» در گزارشي با بيان اينكه «ايران پرنفوذترين نيروي خارجي در سوريه است»، نوشته كه از اين تعداد، ۵۵ مورد پايگاه نظامي و ۵۱۵ مورد نقطه حضور نظامي است. به نظر مي‌رسد كه «جسور للدراسات» كل پايگاه‌هاي مربوط به محور مقاومت نظير حزب‌الله لبنان را به نام ايران منتشر كرده است. تمركز ايران بر نيمه جنوبي سوريه است. هدف، باز نگه داشتن كريدور تهران- بيروت است تا دسترسي مستقيم به درياي مديترانه حفظ شود.
پايگاه خبري تابناك بهمن ماه سال 1396 در گزارشي ادعاي وزير اسراييلي در سازمان ملل را منتشر كرده است. براساس اين گزارش، سفير رژيم اسراييل در سازمان ملل متحد، در آن زمان مدعي شد كه ايران 82 هزار نيروي جنگجو و نظامي در سوريه را تحت كنترل و هدايت خود دارد و از اين تعداد 60 هزار نيروي سوري، 10 هزار نيروي نظامي از افغانستان، عراق و پاكستان، 9 هزار نيرو از حزب‌الله لبنان و 3 هزار نيرو، از نيروهاي سپاه پاسداران هستند. اسماعيل كوثري، فرمانده اسبق قرارگاه ثارالله و نماينده فعلي مجلس يازدهم آذر ماه سال جاري در گفت‌وگو با پايگاه خبري نامه نيوز گفته است كه «در حال حاضر، تعداد نيروهاي مستشاري ايران در سوريه چندان زياد نيست.» او همچنين در اين باره تاكيد كرده است كه «اگر تعداد نيروهاي ايراني مانند روزهاي دفاع از حرم اهل بيت (ع) در سوريه بالا بود، حتما بلافاصله عكس‌العمل نشان مي‌دادند.» به جز آمارهاي مطرح شده درباره تعداد نيروهاي مستشاري ايران در سوريه بعضا آمارهاي بخشي از موضوعاتي همچون مدافعان حرم يا تعداد نيروهاي تيپ‌هاي مختلف حاضر در سوريه نيز منتشر شده است. حسين اميرعبداللهيان، معاون عربي و آفريقاي وزير امور خارجه در مهر ماه سال 1394 از افزايش حضور نيروهاي مستشاري ايران در سوريه خبر داده و گفته بود كه «مستشاران نظامي ايراني در سوريه فقط در زمينه مبارزه با تروريسم مشورت مي‌دهند، درحالي كه مبارزه ارتش سوريه با تروريست‌ها ادامه دارد، ما بر شمار مستشاران خود در سوريه افزوده‌ايم.» آبان ماه همان سال خبرگزاري مهر به نقل از رويترز نوشت كه «جوزف دانفورد» رييس ستاد مشترك ارتش امريكا عنوان كرده است كه ايران كمتر از دو هزار مستشار نظامي در سوريه دارد تا به ارتش بشار اسد، رييس‌جمهوري اين كشور، كمك كنند و علاوه بر آن يك‌هزار نيروي نظامي نيز براي حمايت از دولت بغداد به عراق فرستاده است. وي با بيان اينكه «شمار نيروهاي ايراني در عراق هرازگاهي كم و زياد مي‌شود» مدعي شده بود كه «من فكر مي‌كنم كه بيش از هزار نيروي نظامي (از ايران) در عراق حضور دارند و در سوريه، فكر مي‌كنم كه تعداد آنها احتمالا كمتر از دو هزار نفر است.» «حسين سلامي» جانشين وقت فرمانده كل سپاه در همان زمان با اشاره به حضور مستشاران ايراني در سوريه اين حضور را در چهار سطح راهبردي، عملياتي، تاكتيكي، فني و امدادي و به صورت «فعال» توصيف و تصريح كرده بود كه «كار ما استحكام سياسي، رواني، اقتصادي و نظام و مردم سوريه است كه در خط مقدم مبارزه با راهبرد امريكايي‌ها و صهيونيست‌ها قرار دارند. در عرصه مستشاري راهبردي مباحث سياسي و معنوي و تقويت دولت و نظام و مردم سوريه و انتقال تجربيات ارزشمند دفاع مقدس به فرماندهان عاليرتبه ارتش سوريه، نوسازي و بازسازي ساختار ارتش اين كشور و تلاش براي سازماندهي، آموزش، طراحي و جذب نيروي انساني جديد در ارتش سوريه است.»
محمدعلي شهيدي محلاتي، رييس بنياد شهيد انقلاب اسلامي دوم آذر ماه سال 1395 اعلام كرده بود كه تعداد شهداي نيروهاي ايراني به جد در سوريه از مرز «هزار نفر» فراتر رفته است. او در اين باره گفته بود: «اكنون تعداد شهداي مدافع حرم در كشورمان از يك‌هزار شهيد فراتر رفته، البته ما مديون همه اينها هستيم.» سيدمحمدعلي شهيدي، رييس وقت بنياد شهيد در سال 1395 اما گفته بود كه آمار شهداي مدافع حرم در آن زمان به 2 هزار و 100 نفر رسيده است. روزنامه كيهان نيز در مرداد ماه سال جاري در گزارشي نوشت كه «تعداد شهدا و جانبازان مدافع حرم در جمهوري اسلامي ايران بيش از هفت هزار نفر است.»
ابوالفضل حسن بيكي، نايب رييس كميسيون امنيت ملي و سياست خارجي مجلس شوراي اسلامي در سال 1395 نيز گفته بود كه «حداقل بيش از يك ميليون جوان در نوبت اعزام به سوريه و عراق هستند.»
خبرگزاري دفاع پرس نيز در گزارشي در فروردين ماه سال 1401 درباره تيپ فاطميون نوشته بود كه «نخستين اعزام مدافعان حرم افغانستاني «تيپ فاطميون» در بيست و دوم ارديبهشت سال ۱۳۹۲ شمسي به كشور سوريه انجام شد و در حال حاضر تعداد نيروهاي اين لشكر به بيش از ۲۰ هزار نفر مي‌رسد. در واقع حضور فاطميون در «سوريه» حامل اين پيام است كه براي دفاع از اسلام، مرزهاي جغرافيايي معنايي ندارد.» اميرحسين قاضي‌زاده هاشمي، رييس بنياد شهيد و امور ايثارگران در دولت سيزدهم نيز مرداد ماه سال گذشته گفت كه «تعداد شهدا و جانبازان مدافع حرم در كشور برابر ضوابط و مقررات هفت هزار و ۳۰۸ نفر است.»
فارغ از ميزان دقيق آمارهاي حضور نيروهاي مستشاري ايران در سوريه به نظر مي‌رسد ادعاهاي مسكو درباره نقش خود -يا نقش‌سازي براي خود- در زمينه خروج نيروهاي ايراني از سوريه بايد با پاسخ و پيگيري جدي از جانب نهادهاي رسمي در كشور دنبال شود. همان‌گونه كه دو چهره نظامي در كشور يعني اسماعيل كوثري و سردار اسدي، معاون قرارگاه خاتم‌الانبيا خروج نيروهاي مستشاري ايران توسط روسيه انجام نشده است و نبايد اين اقدام توسط مسكو مصادره شود.