از اعتقاد به «مشاركت» تا ثبت «ذخيره‌گاه‌هاي زيستكره»
مينا استقامت
در سال‌هاي اخير و پس از گذشت دهه‌هاي متوالي از اعمال مديريت‌هاي يك سويه دولتي، سازمان حفاظت محيط زيست و سازمان جنگلها، مراتع و آبخيزداري كشور به اين حقيقت دست يافتند كه بدون دخالت گروه‌هاي ذينفع و ذيحق، مديريت محيط زيست و منابع طبيعي، نتيجه‌اي جز تخريب روز افزون و شكست‌هاي پي در پي نخواهد داشت و بنابراين رويكرد نويني را تحت عنوان مديريت مشاركتي در پي گرفتند؛ رويكردي كه قدمت آن در كشورهاي پيشرو دنيا به بيش از نيم قرن مي‌رسد. اما همواره از اين اصل غافل مانديم كه براي اعمال چنين رويكردي، پيش از هر چيز بايد عميقا به آن اعتقاد داشته باشيم و حضور مديران و برنامه‌ريزان و قانونگذاران در نشست‌هاي محلي و ملي و بين‌المللي با شعار مشاركت مردمي و همچنين تعريف پروژه‌هايي با اعتبارات هنگفت ملي و بين‌المللي براي تشكيل سازمان‌هاي نمايشي جامعه بنياد و با تسهيلگري سازمان‌هاي مردم نهاد و در كنار آن افتخار به آمار بالاي سازمان‌هاي مدني كافي نيست، آن‌هم زماني كه به هيچكدام اعتقاد نداريم. زماني كه در پشت درهاي بسته تخصص، تعهد و انگيزه سازمان‌هاي مدني را به سخره مي‌گيريم.
سال‌هاست كه بانيان حفاظت از طبيعت در دنيا، ذخيره گاه‌هاي زيستكره را به عنوان يك رويكرد منتخب و موفق براي مشاركت مردمي در مديريت و حفاظت طبيعت معرفي كرده‌اند و در حال حاضر شبكه جهاني ذخيره‌گاه‌هاي زيستكره متشكل از حدود 700 ذخيره‌گاه زيستكره است كه با هدف ترويج تعاملات انسان با محيط زيست و در راستاي تحقق پيشرفت پايدار از طريق گفت‌وگوي مشاركتي، به اشتراك گذاشتن دانش، كاهش فقر، بهبود وضعيت رفاه بشر، احترام به ارزش‌هاي فرهنگي و توانمندسازي جوامع از طريق ارتقاي توان آنها براي رويارويي با آثار تغيير اقليم، ايجاد شده است. ايران هم در زمره كشورهاي پيش رو در ايجاد مدل ذخيره‌گاه‌هاي زيستكره براي مديريت و توسعه پايدار منابع زيستي در دنيا محسوب مي‌شود، اما به دلايل مختلف تاكنون اقدام موثر و كارآمدي براي اجرايي كردن اين مدل صورت نگرفته است. يكي از دلايل آن باور نداشتن به رويكردهاي مشاركتي و سازمان‌هاي مدني است. در همين راستا سازمان مردم نهاد «مركز حفظ و توسعه زيست بوم‌هاي پايدار – انجمن زي پاك» با حمايت اداره كل محيط زيست خراسان شمالي و همكاري چند سازمان مردم نهاد ملي و محلي ديگر، در سال 1394 پروژه‌اي را در منطقه حفاظت شده گلول و سراني براي تعريف رهيافت‌هاي مشاركتي در مديريت منطقه حفاظت شده و ايجاد پارك صلح يا حفاظت فرامرزي تعريف كرد. اما به دليل موانع سياسي موجود در همكاري‌هاي بين‌المللي بين كشورهاي ايران و تركمنستان، در سال 1396، اين انجمن با همكاري اداره‌كل محيط زيست استان تصميم گرفتند كه منطقه مورد نظر را بامرزهاي گسترده‌تر به عنوان ذخيره‌گاه زيستكره «كپه داغ» در شبكه جهاني UNESCO ثبت كنند. هدف اين بود كه از اين طريق قدمي در مسير معرفي اين منطقه بي‌نظير از لحاظ تنوع زيستي و فرهنگي به دنيا برداشته و مقدمات حفاظت فرامرزي آن را فراهم كنند. در تابستان همان سال با وجود فرصت بسيار محدود (كمتر از 3 ماه) و اعتبارات بسيار اندك، اين انجمن و با حمايت اداره كل استان و معاونت محيط طبيعي سازمان محيط زيست، تمام تلاش و تخصص و نيروي كارشناسي خود را به كار گرفت و موفق شد تا پيش از ضرب الاجل تعيين شده فرم‌هاي نامزدي ذخيره‌گاه زيستكره كپه داغ را براي دفاتر يونسكو در سطح ملي و بين‌المللي ارسال كند. خوشبختانه اين منطقه به عنوان سيزدهمين ذخيره‌گاه زيستكره كشور پذيرفته شد و نمايندگان ايران براي كسب اين افتخار در نشست مرتبط برنامه انسان و كره مسكون MAB در اندونزي دعوت شده و خبر پذيرفته شدن ذخيره‌گاه زيستكره را به مردم ايران و دنيا اعلام كردند. سازمان مردم نهاد «زي‌پاك» خرسند است كه سهم بزرگي در كسب اين افتخار براي حفاظت از طبيعت كشور عزيزمان ايران داشته است. اين انجمن نشان داد كه كار حرفه‌اي، اعتقاد و تعلق خاطر مختص كارشناسان پشت ميزنشين و مديران دوره‌اي نيست. متاسفانه طي اين رويداد هيچ تقديري از انجمن زي پاك صورت نگرفت، حتي خبر پذيرفته شدن كپه داغ به عنوان ذخيره‌گاه زيستكره را از خبرگزاري‌ها شنيديم، اما معتقديم كه با وجود اعتبارات بسيار اندك و انگيره و تعهد بالاي خود، قدم بزرگي در مسير نهادينه كردن حضور و مشاركت سازمان‌هاي مدني و باور داشتن به آنها برداشتيم. پيش از اين نيز در قالب يك اقدام و همكاري داوطلبانه براي تكميل فرم‌هاي ارزيابي دوره‌اي شش ذخيره‌گاه زيستكره ملي براي بقاي اين ذخيره‌گاه‌ها در فهرست شبكه جهاني ذخيره‌گاه‌هاي زيستكره اقداماتي كرده بوديم اما پس از انتشار خبر آن توسط دفتر زيستگاه‌ها و اشاره به همكاري اين سازمان مردم نهاد، با برخورد شديد مسوول امور بين‌الملل در معاونت محيط طبيعي روبه‌رو شد. خوب است كه بدانيم، كميته ملي MAB در يونسكو، به عنوان يك كميته چند ذينفعي در هر كشور، مسووليت برقراري ارتباطات و همچنين تبادل دانش و تجربيات لازم را در سطوح ملي و بين‌المللي عهده‌دار است، بنابراين حضور نماينده سازمان‌هاي مردم نهاد در اين كميته، تسهيل‌كننده فرايند مذكور در راستاي اجرايي شدن مديريت چند بعدي حفاظت، توسعه و پژوهش در ذخاير زيستكره ارزشمند اين مرز و بوم است. اما متاسفانه با گذشت چند دهه از تشكيل كميته ملي MAB و دارا بودن تعداد قابل توجه ذخيره‌گاه‌هاي زيست كره در ايران و با توجه به نقش اين كميسيون ملي به عنوان رابط بين دولت، نهادهاي دولتي و مدني با يونسكو و همچنين به عنوان هماهنگ‌كننده و مروج، هنوز به اين مهم توجهي نشده است. در همين راستا نيز انجمن زي پاك با پيگيري‌هاي موثر، نقش خود را ايفا كرده است و در حال حاضر مكاتباتي براي انتخاب اين نماينده مردمي در حال انجام است. به اميد روزي كه با اعتقاد قلبي به مفاهيم مشاركتي و حضور موثر سازمان‌هاي مدني به عنوان يكي از كشورهاي پيشگام در راستاي اجرايي شدن رويكردهاي مشاركتي در سطوح مختلف تصميم‌گيري تا اجرا باشيم.
تحصيلكرده رشته جنگلداري و دبير انجمن زي‌پاك
به دليل موانع سياسي موجود در همكاري‌هاي بين‌المللي بين كشورهاي ايران و تركمنستان، در سال 1396، اين انجمن با همكاري اداره‌كل محيط زيست استان تصميم گرفتند كه منطقه مورد نظر را بامرزهاي گسترده‌تر به عنوان ذخيره‌گاه زيستكره «كپه داغ» در شبكه جهاني UNESCO ثبت كنند. هدف اين بود كه از اين طريق قدمي در مسير معرفي اين منطقه بي‌نظير برداشته شود.