معافيت‌هاي نفتي تمديد نشد. هنوز 24 ساعت از اعلام اين خبر نگذشته اما بازتاب‌هاي فراواني در رسانه‌هاي جهان داشته است. پايان دادن به معافيت‌هاي تحريمي نفت ايران به عمده واردكنندگان نفتي به خوبي نشان داد كه ترامپ بر افزايش فشارها مصمم است حتي اگر زمان‌بندي عدم تمديد معافيت‌ها، با نزديكي به انتخابات رياست‌جمهوري در امريكا باشد. فشار‌هايي كه در نهايت نه تنها بر ايران بلكه بر متحدان امريكا، واردكنندگان نفت و كل بازار نفت تسري مي‌يابد. عربستان به عنوان مهم‌ترين رقيب در بالا بردن عرضه نفت به بازار، توانايي افزايش يك ميليوني توليد نفت را دارد. هر چند اين كار روي كاغذ شدني به نظر مي‌رسد، اما هزينه‌هاي آن كه از دست دادن درآمدهاي نفتي عربستان، رودررويي با روسيه و افزايش تنش در خاورميانه و تزريق نااطميناني به بازار نفت است، بيشتر از فايده آن است. عربستان در مهم‌ترين نقطه عطف تاريخ خود قرار دارد و به نظر مي‌رسد به اين امر آگاهي كاملي دارد. تحريم ايران از روزي كه ترامپ به رياست كاخ سفيد انتخاب شد، شكل جدي‌تري به خود گرفت. از ارديبهشت سال گذشته كه امريكا به صورت يك‌جانبه از برجام خارج شد تا آبان‌ماه كه به صورت رسمي تحريم‌هاي نفتي با شرط معافيت براي برخي كشورها اعلام شد، صادرات نفت ايران كاهش يافت و به گواه برخي آمارهاي غيررسمي، صادرات از 2.5 ميليون بشكه در روز در سال 2017 به حدود 1.5 ميليون بشكه رسيد. برخي معتقدند راه‌هاي فروش نفت به صورت غيررسمي و با كانال‌هاي مختلف همچنان وجود دارد اما نمي‌توان به فروش دوران بدون تحريم بازگشت.
تحريم، نااطميناني و بي‌ثباتي در منطقه
عدم تمديد معافيت‌ها به معناي كاهش روزانه 2.5 تا 3 ميليون بشكه نفت در بازارهاست. قطعا اين ميزان كاهش با فرض به صفر رسيدن صادرات نفت ايران، عرضه نفت در بازارهاي جهاني را با مشكلات بسياري مواجه مي‌كند. هرچند امارات و عربستان در كنار امريكا از هر گونه اقدام عليه ايران حمايت مي‌كنند، اما نبايد از اين نكته غافل شد كه با فرا رسيدن تابستان و افزايش مصرف سوخت در كشورهاي اروپايي و امريكا، اين سياست تحريمي براي افزايش فشارها و تن دادن به مصالحه، شايد براي اقتصاد ركودي و تورمي ايران ضررهايي داشته باشد، اما نه تنها بر اغلب كشورهاي جهان تاثيرگذار خواهد بود، بلكه اقتصاد برخي كشورها مانند امريكا، عربستان، روسيه و چين را تحت تاثير قرار مي‌دهد.
يكي از تحليل‌هاي منطقه‌اي را بانك انگليسي باركليز ارايه كرد. طبق اين تحليل، اين اقدام بازارهاي نفت را در كوتاه‌مدت دچار محدوديت شديد عرضه خواهد كرد كه افزايش قيمت‌ها دور از ذهن نيست. باركليز معتقد است عربستان اين‌بار نه به صورت جهشي بلكه به صورت آهسته توليد خود را افزايش مي‌دهد.
نشريه گلدمن‌ساكس نيز در گزارشي، تصميم ايالت متحده را در كوتاه‌مدت شوكه‌آور ارزيابي كرد اما در ادامه عنوان كرد كه در بلندمدت تاثير محدودي بر قيمت‌هاي نفت خواهد داشت. نشريه تايم نيز در گزارش تحليلي درباره عدم تمديد معافيت‌هاي نفتي ايران نوشت كه اين اقدام با ايجاد مشكلاتي در كشورهايي همچون تركيه، چين و عراق مي‌تواند نتيجه معكوس داشته باشد. امريكا و تركيه، در خصوص مواردي همچون قراردادهاي اسلحه و نيروهاي كرد در سوريه، اختلافاتي دارد كه اگر تحريم‌ها به تركيه فشار وارد كند، تاوانش را نيروهاي امريكايي در سوريه مي‌دهند.
اما سوي ديگر اقدام امريكا، افزايش ريسك و تنش در خاورميانه و احتمال بسته شدن تنگه هرمز است. تنگه هرمز نقطه اصلي است كه يك‌پنجم نفت جهان از آن مي‌گذرد. در صورت عملي شدن اين احتمال، قيمت در بازارهاي جهاني به شدت افزايش مي‌يابد.
در حالي كه حدود 18 ماه به انتخابات امريكا زمان مانده، اقدام اخير ترامپ با وجود تعهد به همراهي امارات و عربستان، مي‌تواند بار هزينه‌اي بسياري براي امريكا بخصوص در قسمت سوخت داشته باشد و نارضايتي از وضع موجود را در امريكا بالا برد.
سوي ديگر داستان، فشار ايران به اروپايي‌ها براي نهايي كردن و راه‌اندازي ساز و كار اينستكس است. اقدام امريكا مي‌تواند سنگ محكي براي راستي‌آزمايي اقدامات اروپايي‌ها براي كاهش فشار اقتصادي به ايران باشد.
اوپك، در خطر نابودي؟
عربستان و امارات به عنوان هم‌پيمانان امريكا، اين كشور را در ادامه تحريم‌هاي نفتي عليه ايران همراهي مي‌كنند. اين دو كشور متعهد شده‌اند كاهش عرضه ايران در بازار نفت را جبران كنند. اين اقدام با توجه به پيمان كاهش توليد اوپك، كمي عجيب به نظر مي‌رسد. از شواهد اين‌گونه بر مي‌آيد كه با روندي كه رياض و ابوظبي در پيش گرفته‌اند، اجلاس آتي براي بقاي اوپك حياتي است. اگر عربستان به توافق كاهش توليد پايبند بماند، جايگاه سياسي خود را به عنوان دوست و شريك امريكا تضعيف مي‌كند. از سوي ديگر اگر توليد خود را تا سقف 12 ميليون بشكه نفت در روز برساند، به معني افزايش بيش از يك ميليوني است، علاوه بر نقش موثر در كاهش قيمت‌هاي نفتي، بخش بسيار زيادي از درآمدهاي خود را نيز از دست مي‌دهد.
از سوي ديگر با توجه به چشمداشت روسيه به بازارهاي جهاني نفت و تاثير‌گذاري عميق بر قيمت‌ها، هر گونه همراهي عربستان با امريكا قبل از پايان مهلت كاهش توليد اوپك، قدرت مذاكره‌اي رياض را در اوپك كاهش مي‌دهد. بنا به گزارش‌هاي غيررسمي، عربستان ممكن است روي كاغذ توافقي ضمني با امريكا براي افزايش توليد انجام دهد اما با توجه به نيازهاي مالي، همچنان به كاهش توليد اوپك پايبند بماند كه اين موضوع فشار بيشتري را روي اين كشور وارد مي كند و اين سوال پيش مي‌آيد كه آيا ساير توليدكنندگان نفتي توان پر كردن جاي خالي بشكه‌هاي نفت ايران در بازار را دارند يا خير.
رويترز يكي از مهم‌ترين تبعات اقدام اخير امريكا را ضربه به چين و هند به عنوان بزرگ‌ترين مشتري‌هاي نفتي ايران عنوان كرد. هر چند به نظر اين خبرگزاري واكنش اين دو كشور تعيين‌كننده ميزان خسارت وارده بعد از عدم تمديد معافيت‌ها هستند.
در اين راستا هند اعلام كرده كه خود را براي مواجهه با تاثيرات تصميم امريكا در تمديد نكردن معافيت از تحريم‌هاي نفتي ايران آماده كرده است. سخنگوي وزارت امورخارجه هند تصريح كرد: دولت به همكاري با كشورهاي شريك خود، شامل امريكا براي يافتن راه‌هاي ممكن تامين نيازهاي مشروع هند در حوزه انرژي و منافع امنيت اقتصادي خود ادامه خواهد داد.
چين نيز به صورت رسمي اعتراض خود را نسبت به اين تصميم اعلام كرد. سخنگوي وزارت امورخارجه چين با تاكيد بر اينكه روابط تجاري تهران و پكن در چارچوب قوانين بين‌المللي و مشروع است از امريكا خواست تا به منافع و نگراني‌هاي چين احترام بگذارد و تصميمي نگيرد كه منافع پكن را به خطر بيندازد. هر چند برخي كارشناسان معتقدند از اين تاريخ به بعد، خريد نفت توسط شركت ملي نفت ادامه خواهد يافت و چين، هند و تركيه براي خريد تضميني نفت در دو ماه آينده، اقدام كرده‌اند اما تا به امروز واكنش‌ها نشان از پذيرش تحريم امريكا توسط برخي مشتري‌هاي عمده نفت است.
كره نيز يكي ديگر از كشورهاي ضرر‌كننده خواهد بود. طبق آمارهاي بلومبرگ، اين كشور در فروردين ماه بيش از 387هزار بشكه نفت از ايران خريداري كرده است. كره در پي عدم تمديد معافيت خريد نفت، هياتي را براي مذاكره به واشنگتن فرستاد تا در اين خصوص با طرف امريكايي مذاكره كند. يك مقام وزارت امور خارجه كره جنوبي در اين خصوص اعلام كرد: هياتي از اين كشور به رياست معاون اقتصادي وزير امور خارجه كره، براي مذاكره درباره معافيت خريد نفت ايران، هفته آينده به واشنگتن سفر مي‌كند. خبرگزاري يونهاپ روز سه‌شنبه بدون اشاره به اسم اين مقام وزارت امور خارجه گزارش كرد: «هدف از اعزام اين هيات به واشنگتن مشاوره با امريكا در مورد اخذ معافيت از تحريم نفتي ايران است». دولت كره‌جنوبي پيش از اين با صدور بيانيه‌اي اعلام كرده بود به تلاش‌هايش براي تمديد معافيت خريد نفت ايران تا 12 ارديبهشت ادامه خواهد داد.
عراق نيز از جمله كشورهايي است كه دخالت‌هاي امريكا در آن بي‌ثباتي ايجاد كرده و دل خوشي از سياست‌هاي آن ندارد و پس از چند سال جنگ با امريكا، كم‌كم به مرحله آرامش و ثبات سياسي مي‌رسد. هر گونه فشار بر اين كشور نه تنها خشونت‌ها را افزايش مي‌دهد، بلكه تهديدي سياسي براي اين كشور و نيروهاي غير عراقي حاضر در آن به حساب مي‌آيند. حساسيت نفت ايران براي عراق را مي‌توان در اظهارنظر بها الاعرجي، معاون نخست وزير پيشين عراق ديد. او گفت: پايبندي عراق به اقدام اخير امريكا مبني بر عدم معافيت اين كشور از تحريم‌هاي امريكا عليه ايران به معناي نقض حاكميت عراق و تحت فرمان امريكا بودن است.
او با اشاره به اينكه اقدام امريكا در عدم تمديد معافيت‌ها، قانوني و بين‌المللي نيست، افزود: پايبندي برخي كشورها به اين اقدام به دلايل سياسي است نه دلايل قانوني. اين مساله در تضاد با سياست جديد عراق است كه سياست «ضرورت ايجاد آغوش باز» با تمام كشورهاي همسايه را در پيش گرفته است.
اما عربستان نيز در اين ميان قابل پيش‌بيني‌ترين واكنش را نشان داد. وزير خارجه عربستان ضمن استقبال از عدم تمديد معافيت‌ها اين اقدام امريكا را نوعي واكنش به سياست‌هاي بي‌ثبات‌كننده ايران در منطقه عنوان و از آن حمايت كرد. ابراهيم العساف، وزير خارجه عربستان در ادامه پيروي از سياست‌هاي ايران‌هراسانه امريكا در بيانيه‌اي از اقدام اين كشور در عدم تمديد معافيت‌هاي نفتي از تحريم‌هاي ايران استقبال كرد. وزير خارجه عربستان ضمن متهم كردن ايران به حمايت از تروريسم مدعي شد: ايران بدون توجه به قوانين بين‌المللي منابع دولتي خود را در راستاي اين سياست‌هاي خطرناك به كار گرفت. العساف گفت: عربستان بر موضع ثابت خود در حمايت از تلاش‌هاي بين‌المللي به منظور ملزم كردن ايران به احترام گذاشتن به قوانين بين‌المللي و عدم دخالت در امور داخلي ديگر كشورها و همچنين پايان دادن به سياست‌هاي تخريبي در برخي كشورها تاكيد مي‌كند. وزير خارجه عربستان همچنين بر اظهارات وزير انرژي اين كشور مبني بر ايجاد ثبات در بازار جهاني نفت و همكاري با ديگر توليدكنندگان به منظور تامين نفت براي مصرف‌كنندگان تاكيد كرد.