نگاهي به طرح‌هاي مناسب‌سازي، محرم‌سازي و استتار مدرسه‌هاي دخترانه:
نام‌هاي بسيار براي ديوارهاي بلند
زهرا چوپانكاره
طرح استتار و شاداب‌سازي مدارس دخترانه، طرح محرم‌سازي مدارس دخترانه، طرح مناسب‌سازي مدارس دخترانه نام‌هايي هستند كه در دو دهه اخير گاهي كمرنگ‌تر و گاهي پررنگ‌تر از زبان مسوولان سه دولت مختلف مطرح شده‌اند و همه يك محور داشته‌اند: فضاي مدرسه براي فعاليت آزادانه‌تر دختران به‌خصوص در زنگ‌هاي ورزش فراهم شود و بتوانند در مدرسه بدون لزوم حفظ حجاب سر كلاس بنشينند. نزديك به دو دهه است كه انواع طرح‌ها آمده‌اند و رفته‌اند و اساس اغلب آنها هم بلندتر كردن ديوارها بوده است و همچنان اسم اين طرح عوض مي‌شود و از دولت قبل به دولت بعد مي‌رسد. آخرين نمونه‌اش مصوبه شوراي شهر تهران در اوايل شهريور بود و واكنش روز شنبه معاون پرورشي و فرهنگي آموزش و پرورش. يكي مي‌گويد دانش‌آموزان دختر تهراني فقر آهن دارند، آن‌يكي پاسخ مي‌دهد كه ديوارها را هر قدر هم بالا ببريم آپارتمان‌ها از آنها بلندترند.
«من ديروز با آقاي حداد عادل در اين موضوع صحبت مي‌كردم و ايشان مي‌گفتند كه مدرسه دخترانه‌اي كه زير نظر مجموعه ايشان است، سال‌هاست كه اشراف ندارد و دختران مكلف هستند با ورود به مدرسه مقنعه را بردارند.» اين را معصومه ابتكار، معاون زنان و امور خانواده با خبرگزاري بسيج عنوان كرد. گفت‌وگو اواخر تير امسال انجام شد و ابتكار در اين گفت‌وگو توضيح داده بود كه: «اعتقاد داريم در بحث حجاب بايد ايجابي كار كنيم. اگر اعتقاد به حجاب داريم بايد حداكثر فضاهايي كه دختران مي‌توانند در آنجا حجاب‌شان را بردارند، فراهم سازيم.» حرف‌هاي ابتكار بعدتر به صورت پيشنهاد به شوراي شهر تهران ارايه شد و اوايل شهريور در قالب مصوبه از شورا هم گذر كرد، در اين مصوبه توضيح داده شده بود: «۷۶ درصد دختران تهراني از كمبود ويتامين دي رنج مي‌برند. كمبود اين ويتامين مي‌تواند منجر به بروز بيماري‌‌هاي قلبي- عروقي و افسردگي شود. قرار گرفتن در معرض نور آفتاب اصلي‌ترين راهكار براي تامين اين ويتامين حياتي در بدن است. در حال حاضر تامين اين نياز براي بسياري از دختران ميسر نيست.» و به آن افزوده بودند كه دختران نمي‌توانند مانند پسران در پارك‌ها و فضاهاي ورزشي عمومي با پوشش آزاد فعاليت كنند و حالا مي‌ماند مدرسه كه بايد براي آن فكر كرد. چاره در نظر گرفته شده از سوي شورا اين بود كه شهرداري را موظف به تامين هزينه «مناسب‌سازي» مدارس در مناطق 22 گانه تهران كند. در ماده واحده مصوبه آمده: «شهرداري تهران مكلف است سالانه تا سقف بيست درصد (۲۰٪) از اعتبارات رديف بودجه اختصاصي به آموزش و پرورش شهر تهران تحت عنوان حمايت از توسعه و تجهيز مدارس را براي مناسب‌سازي محوطه مدارس دخترانه دولتي در مناطق ۲۲ گانه شهر تهران هزينه كند به نحوي كه در هر سال حداقل در هر منطقه حياط يك دبيرستان دخترانه دولتي با استفاده از سازه‌هاي سبك، ايمن و منطبق با منظر شهري رفع مشرف و مناسب‌سازي شود.»
پوششي كه فقط نور آفتاب از آن عبور مي‌كند
با وجود اينكه پيش از اين مصوبه جلسه مشتركي ميان معصومه ابتكار و برخي معاونان و سرپرست وقت آموزش و پرورش در مورد همين موضوع تشكيل شده بود، روز شنبه عليرضا كاظمي، معاون پرورشي و فرهنگي وزارت آموزش و پرورش گفت كه اصولا «هنوز درك مشتري از مناسب‌سازي فضاي مدارس دخترانه وجود ندارد. مناسب‌سازي يعني چه؟» كاظمي به ايسنا گفته است: « بايد توجه داشت كه هرچقدر هم ديوارها را بالا ببريد باز هم از آپارتمان‌هاي چند طبقه تسلط و اشراف وجود دارد و چنين كاري معنايي ندارد. ما به موضوع رويكرد و نگاه تربيتي داريم. در باب مناسب‌سازي خيلي جاي بحث وجود دارد. آيا امكان دارد به دختران و همكاران اجازه داده شود كه با هر پوششي در مدرسه رفت و آمد كنند؟ اكنون اين اقتضائات وجود ندارد، خدمتگزار مدرسه مرد است و مراجعاتي از سوي پدران داريم و بايد اين محدوديت‌ها را نيز در نظر گرفت. همچنين مدارس كمي وجود دارد كه از اطراف اشراف و احاطه نداشته باشد و هرچقدر ديوار را بالا ببريد باز هم امنيت كامل برقرار نمي‌شود.»
فرحناز مينايي‌پور، مشاور امور زنان وزارت آموزش و پرورش به جلسه تشكيل شده بر سر اين موضوع اشاره مي‌كند و به «اعتماد» مي‌گويد: «يك جلسه با حضور آقاي حسيني، سرپرست وقت آموزش و پرورش و آقاي حميدي (معاون تربيت‌بدني و سلامت وزارت آموزش و پرورش)، آقاي كاظمي و خانم ابتكار داشتيم كه در اين جلسه خانم ابتكار از آموزش و پرورش خواستند يك مدل مناسب پيشنهاد دهد كه چگونه مي‌شود اين مناسب‌سازي در مدرسه‌ها اجرا شود. از طرف ديگر چون پول دست شهرداري تهران است با آنها هم جلسه داشتيم اما هنوز به آن مدل مناسب نرسيده‌ايم و شهرداري دارد موضوع را بررسي مي‌كند.» او البته با توجه به نمونه‌هايي كه پيش‌تر ديده است مي‌تواند توصيفي از آنچه «مناسب‌سازي» خوانده مي‌شود ارايه دهد: «همه مدارس البته نمي‌توانند اين كار را بكنند، اما مدارس خاصي هستند كه مي‌شود اطرافش را بپوشانند يا چادرهايي را روي حياط مدرسه بكشند كه نور آفتاب از آنها رد مي‌شود اما به هيچ عنوان هيچ نامحرمي نتواند فضاي مدرسه را ببيند. در برخي استان‌ها و شهرستان‌ها نمونه اين چادر‌ها نصب شده‌اند. يك مدل ديگر هم مدارسي هستند كه اطراف‌شان پارك است يا آپارتمان‌سازي نشده و مي‌شود با بلند كردن ديوارشان اين مناسب‌سازي را انجام دهند. در مدرسه‌هاي اينچنيني در ورودي را هم به گونه‌اي در نظر مي‌گيرند كه از يك محدوده مشخص هيچ مرد نامحرمي وارد نشود و دختران درون حياط مدرسه راحت باشند.»
كاظمي در بخش ديگري از واكنشش به مصوبه شوراي شهر گفته بود كه اجازه صادر كردن براي پوشش غير از لباس فرم مدرسه براي دانش‌آموزان «آثار سوء تربيتي» دارد و دور شدن از لباس فرم مدرسه موقعيت را براي «نمايش» فراهم مي‌كند: «مدرسه يك محيط آموزشي است و نه فضاي نمايش پوشش و قدرت مالي.» مينايي‌پور در مورد اين بخش از صحبت‌هاي معاون پرورشي و فرهنگي آموزش و پرورش مي‌گويد: «همين حالا برخي مدارس تهران دارند اين طرح را اجرا مي‌كنند، مثل مدرسه موتلفه. اصلا در زنگ ورزش بچه‌ها مي‌توانند لباس ورزشي بپوشند، برخي مدرسه‌ها دانش‌آموزان را به سالن ورزشي مي‌برند و آنجا همه با لباس مناسب ورزش هستند. شايد يك دليل اين فكر كه مثلا لباس ورزشي پوشيدن يا راحت‌تر بودن دختران در مدرسه باعث اشكال مي‌شود به خاطر اين است كه آقايان تاكنون از محيط اين مدرسه‌ها بازديد نكرده‌اند چون نمي‌توانند اين محيط‌هاي دخترانه را ببينند اما به طور كلي اين كار امكان‌پذير است.»
از استتار تا مناسب‌سازي
همين حالا هم گرچه در مقياس بسيار اندك اما برخي مدرسه‌هاي غيرانتفاعي تهران كه اغلب هم در دسته مدرسه‌هاي با رويكرد مذهبي‌تر قرار مي‌گيرند اين امكان را براي دختران دانش‌آموز فراهم كرده‌اند كه با لباس‌هايي نه به سفت و سختي مانتو و مقنعه در مدرسه حاضر شوند. اين مدرسه‌ها البته بسته به شهريه‌هايي كه دريافت مي‌كنند امكان بيشتري براي اعمال سياست‌هاي خود دارند اما حرف از مدرسه‌هاي دولتي كه به ميان مي‌آيد موضوع تبديل مي‌شود به سريال كشداري از نام‌هاي مختلفي كه ايده‌اي را مطرح مي‌كنند و در عمل راهكاري براي آن ندارند.
در دولت محمود احمدي‌نژاد رد اين طرح را مي‌توان با نام محرم‌سازي پيدا كرد و در آخرين سال‌هاي دولت محمد خاتمي با نام استتار. خبرآنلاين سال 88 در گزارشي با همين موضوع به سابقه طرح استتار اشاره كرده بود: «سال 82، 200 مدرسه با اعتبار دفتر زنان وزارتخانه و 300 مدرسه با اعتبار سازمان نوسازي، توسعه و تجهيز مدارس «استتار» شدند؛ استتاري كه طرفداران زيادي داشت و دلايل بسياري براي لزوم اجراي آن در مدارس دخترانه آورده مي‌شد كه گستره وسيعي از آرامش و راحتي و فعاليت و ورزش آزادانه دختران در مدارس تا شاداب‌سازي دختران و بالا بردن روحيه آنان را دربرمي‌گرفت.» در استتار ايده همان بالا كشيدن ديوارها بود تا جايي كه ديد بيروني به مدرسه جايي نداشته باشد و در طرح محرم‌سازي كار كمي پيش‌تر رفت و صحبت از بنا كردن مدارس براساس نوعي معماري خاص شد. سال 87 افسانه فروزان‌فر، كارشناس امور بانوان سازمان آموزش و پرورش شهر تهران در گفت‌وگويي با مهر گفت: «ما از سازمان نوسازي، توسعه و تجهيز مدارس خواستيم كه مدارس جديد را محيط‌محور بسازند؛ به اين شكل كه حياط مركز باشد و ساختمان اطراف آن كه ابتدا قبول كردند ولي بعدا گفتند كه ما مدارس‌مان را جنسيتي نمي‌سازيم چرا كه امكان و اعتبار آن وجود ندارد و خلاصه اينكه اين موضوع را نپذيرفتند.» اين كارشناس آموزش و پرورش در همان مصاحبه 10 سال قبلش گفته بود كه تعبير استتار مدارس هم با نوعي كج‌فهمي روبرو شده بود: «عده‌اي بيان مي‌كردند كه مي‌خواهند حجاب را از سر دانش‌آموزان دختر بردارند، تعداد ديگري مي‌گفتند كه قصد دارند محيط مدرسه را به زندان تبديل كنند پس بهتر اينكه دختران دانش‌آموز حجاب داشته باشند.» و يك دهه بعد هم معاون آموزش و پرورش مي‌پرسد: «مناسب‌سازي يعني چه؟» نزديك به دو دهه از تغيير نام‌هاي اين طرح گذشته است و بخشي از آن نسلي كه قرار بود استتار شوند حالا تبديل به مادران نسلي شده‌اند كه قرار است مدرسه‌هاي‌شان مناسب‌سازي شود و در كل اين سال‌ها موضوع اصلي فقط يك چيز است: سهم دختران دانش‌آموز از آفتاب و سلامت را چگونه بايد به آنها داد؟