امريكا از استراتژي جديد آسياي ميانه خود رونمايي كرد
يك كمربند؛ يك محاصره
شهاب شهسواري
همزمان با سفر پمپئو به آسياي ميانه، وزارت خارجه امريكا از سند استراتژي جديد خود براي آسياي ميانه با عنوان«پيشبرد استقلال و رونق اقتصادي» رونمايي كرد. استراتژي امريكا كه سه دهه بعد از فروپاشي شوروي و استقلال جمهوري‌هاي آسياي ميانه همچنان به گفته يكي از ديپلمات‌هاي امريكايي بر مبناي «تثليث مقدس استقلال، حاكميت ملي و تماميت ارضي» كشورهاي آسياي ميانه تنظيم شده است. شعارهايي كه 3 دهه پيش، كانون ادعاهاي ديپلمات‌هاي امريكايي براي ترغيب جمهوري‌هاي تازه استقلال يافته از نيفتادن در دامان روسيه بود، اما حالا به يك هدف تازه چشم دارد: محاصره و جلوگيري از نفوذ چين. سندي 6 صفحه‌اي كه به گفته مقام‌هاي شوراي امنيت ملي و وزارت خارجه امريكا، در واقع استمرار سياست‌هاي پيشين امريكا در منطقه است، اما مبتني بر تغييرات اخير «حاكميت» و چالش‌هاي جديد، به روز‌رساني شده است. هرچند در سراسر اين سند 6 صفحه‌اي نامي از چين و روسيه نيامده است، اما روشن است كه هدف اصلي اين سند، مهار نفوذ چين و روسيه در جغرافياي پيرامون‌شان است. اين نكته هرچند در گفته‌هاي ليزا كرتيس، مقام ارشد شوراي امنيت ملي و آليس ولز، مديركل آسياي جنوبي و مركزي وزارت خارجه امريكا به روشني مورد اشاره قرار نگرفت، اما در اظهارات مايك پمپئو، وزير خارجه امريكا كه همين هفته پيش در تاشكند و نورسلطان به وضوح مورد اشاره قرار گرفته بود. براي واشنگتن، توسعه سرمايه‌گذاري‌هاي چين در قالب ابتكار «يك كمربند؛ يك جاده» در آسياي مركزي و اتحاديه تجاري مورد حمايت روسيه، اوراسيا، يك خطر بالقوه براي از دست دادن نفوذ در اين منطقه از آسيا است. همزمان آليس ولز، مديركل آسياي جنوبي و مركزي وزارت خارجه امريكا، از اضافه شدن افغانستان به استراتژي آسياي ميانه امريكا خبر مي‌دهد. تا پيش از اين، ازبكستان، تحت حاكميت اسلام كريمف، رييس‌جمهور فقيد اين كشور، از هرگونه دخالت كشورش در مسائل افغانستان خودداري مي‌كرد. اما به گفته مقام‌هاي امريكايي، تغييرات جديد در قدرت، از جمله روي كار آمدن شوكت ميرزايف در ازبكستان، اجازه داده است كه مساله افغانستان هم به استراتژي آسياي ميانه واشنگتن اضافه شود.
همزمان با جنجال‌ها در امريكا بر سر فساد در سياست خارجي رييس‌جمهور اين كشور، مايك پمپئو، وزير خارجه معتمد ترامپ، در طول هفته گذشته به پايتخت‌هاي كشورهاي آسياي ميانه و قفقاز سفر كرد، سفرهايي به اوكراين كه در مركز اتهامات پرونده شكست خورده استيضاح دونالد ترامپ رييس‌جمهور امريكا قرار داشت، بلاروس كه اولين سفر يك وزير خارجه امريكا به اين كشور متحد نزديك مسكو در 25 سال گذشته‌بود، تا سفر به قزاقستان و ازبكستان، دو كشور در جنوب شرقي روسيه و پيرامون چين. اما در كنار همه جنجال‌هاي سفر ديپلمات ارشد امريكا به كشورهاي پيرامون روسيه، دلجويي‌اش از اوكرايني‌ها كه ناخواسته وسط مناقشه سياسي داخلي امريكا قرار گرفته‌اند و اظهار آمادگي عجيبش براي فروش نفت به بلاروس، سفر به آسياي ميانه و ديدارهاي پمپئو با سران ازبكستان و قزاقستان از اهميت ويژه‌اي برخوردار بود. صداي امريكا، رسانه دولتي ايالات متحده امريكا، اهداف اين سفر را در يك خط خلاصه كرده است: «پيام پمپئو به آسياي ميانه: مواظب چين باشيد.» از آخرين سفر يك وزير كابينه امريكا به كشورهاي آسياي ميانه، 5 سال مي‌گذشت.
سياست آسياي ميانه امريكا، همزمان با مشوق‌هاي سرمايه‌گذاري و تجاري، با تنبيه‌هايي هم همراه است. همان زمان كه مايك پمپئو در قزاقستان و ازبكستان، از افزايش سرمايه‌گذاري و مناسبات تجاري و كمك‌هاي بشردوستانه سخن مي‌گفت، همسايه كوچك‌تر اين دو كشور در آسياي ميانه، قرقيزستان، بدون ارايه هيچ دليل مشخصي در فهرست به روز شده منع صدور ويزاي امريكا قرار گرفت. به نظر مي‌رسد اصلي‌ترين دليل اين تنبيه، عضويت قرقيزستان در اتحاديه اوراسيايي و روابط گرم اين كشور با مسكو باشد، تنبيهي كه مي‌تواند به عنوان هشداري براي كشورهاي ديگر منطقه در مورد روابط‌شان با روسيه باشد. همزمان پمپئو تهديد ديگري هم براي چين داشت: ترغيب كشورهاي منطقه آسياي ميانه براي پذيرش پناهجوي بيشتر و اعطاي شهروندي يا پناهندگي به مسلمانان اويغور. مساله مسلمانان اويغور و رفتار دولت چين با اين اقليت ساكن شرق اين كشور، از جمله مسائلي است كه امريكا به عنوان پرونده نقض حقوق بشر، براي فشار برچين بر آن پافشاري مي‌كند. پمپئو در جمع همتايانش در جلسه مشترك با 5 كشور آسياي ميانه در تاشكند هم تاكيد كرد كه به همه آنها براي فشار بيشتر به چين به خاطر پرونده مسلمانان اويغور در استان سين‌كيانگ، تذكر داده است. اظهارات مايك پمپئو، وزير خارجه امريكا در نورسلطان و تاشكند، هفته گذشته بدون پرده‌پوشي و روشن، چين را هدف قرار مي‌داد. از حمله به چين در مورد نقض حقوق مسلمانان اويغور در قزاقستان گرفته، تا هشدار درمورد آنچه «مناسبات تجاري تحت حمايت دولتي و با اهداف سياسي» چين توصيف مي‌كرد. پمپئو در حاشيه ديدارش با وزراي خارجه 5 كشور آسياي ميانه، قزاقستان، قرقيزستان، ازبكستان، تاجيكستان و تركمنستان در تاشكند، تاكيد كرد كه به همه آنها براي كاهش نفوذ روسيه و چين فشار آورده است. پمپئو تاكيد كرد: «اينها مرزهاي طولاني دارند، ما در منطقه‌اي هستيم كه هم روسيه و هم چين حضور دارند. آنچه ما از آنها مي‌خواهيم و آنچه امريكا اينجا مي‌خواهد اين است كه از ظرفيت آنها براي گرفتن تصميم‌هاي مناسب حمايت كنيم تا سرمايه‌گذاري‌هاي شفاف قانوني در اينجا انجام شود.» پمپئو در قزاقستان وعده داد سقف سرمايه‌گذاري در اين كشور براي امريكا «فقط سقف آسمان» است و در ازبكستان هم وعده «نسل جديدي از اتحاد راهبردي» داد.
جنگ سرمايه‌گذاري
پمپئو همچنين در اظهاراتي طعنه‌آميز در مورد چيني‌ها، در نورسلطان، سرمايه‌گذاران امريكايي را با سرمايه‌گذاران چيني مقايسه كرد و گفت: «وقتي شركت‌هاي امريكايي مي‌آيند، همسايه‌هاي خوب شما هستند، ما مي‌آييم، از شهروندان محلي زمين اجاره مي‌كنيم، آلوده نمي‌كنيم، به محيط پيرامون اهميت مي‌دهيم و منصفانه با ساكنان معامله مي‌كنيم.» او يك روز بعد هم در تاشكند با تكرار همين مضمون گفت: «وقتي شركت‌هاي امريكايي به جايي مثل ازبكستان مي‌آيند، خودمان را نشان مي‌دهيم، براي آدم‌هاي محلي فرصت شغلي ايجاد مي‌كنيم، به قوانين ملي احترام مي‌گذاريم، جوامع را آلوده نمي‌كنيم، ما انتخاب مناسب هستيم، ما همسايه خوب هستيم.»
ايوان فيگنبام، ديپلمات ارشد پيشين امريكا با انتقاد از سياست خارجي دولت ترامپ در برابر آسياي ميانه مي‌نويسد: «آيا بهتر نبود كه اول اهداف سياست خود ايالات متحده در منطقه را روشن مي‌كرديم، بعد مي‌رفتيم سراغ چين و روسيه؟ اين پيام بسيار ضعيفي است كه 29 سال بعد از استقلال اين كشورها، دستور كار امريكا قبل از هر چيز قدرت‌هاي خارجي باشند. هيچ كس در منطقه انقدر ساده‌دل نيست.» بازارهاي در حال توسعه آسياي ميانه براي هر سه قدرت جهاني، چين، روسيه و امريكا جذاب هستند. سرگئي لاوروف، وزير خارجه روسيه به تازگي ادعا كرده است كه مسكو تاكنون 9 ميليارد دلار در اقتصاد ازبكستان سرمايه‌گذاري كرده است. در ديدار ارديبهشت ماه سال گذشته ميان شوكت ميرزايف، رييس‌جمهور ازبكستان و دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا، 20 توافق تجاري و سرمايه‌گذاري به ارزش بيش از 4 ميليارد و 500 ميليون دلار امضا شد. همزمان چين هم در سال‌هاي گذشته ميلياردها دلار در اقتصاد ازبكستان سرمايه‌گذاري كرده است. خرداد ماه سال گذشته 46 قرارداد سرمايه‌گذاري با ارزشي معادل 7 ميليارد دلار با ازبكستان امضا كرده است. شي جين‌پينگ، رييس‌جمهور چين بعد از رونمايي از ابتكار «يك جاده؛ يك كمربند» خود در سفرهايي به كشورهاي منطقه آسياي ميانه قراردادهاي سرمايه‌گذاري به ارزش 56 ميليارد دلار با اين كشورها امضا كرده‌بود. امريكا در رقابت با چين در سقف سرمايه‌گذاري سالانه در آسياي ميانه را به 30 ميليارد دلار افزايش داده است، اما اين رقم، نيمي از سرمايه‌گذاري سالانه چين در اين منطقه هم نيست.
اتحاديه اوراسيا
يكي از عمده‌ترين نگراني‌هايي كه در اين سفر با مقام‌هاي ازبكستان مطرح شد، مساله پيوستن اين كشور به اتحاديه اوراسيا است. در شرايطي كه كشورهاي پيرامون ازبكستان، ابتكار اتحاديه اوراسيايي را پذيرفته‌اند، دولت ايالات متحده امريكا به‌شدت با هر اقدامي در جهت اتحاد با روسيه مخالفت مي‌كند. شوكت ميرزايف، رييس‌جمهور ازبكستان، همچنان نسبت به پيوستن به اتحاديه اوراسيايي ترديد دارد، او مسووليت بررسي همكاري‌هاي ازبكستان با اتحاديه اوراسيايي را بر عهده پارلمان و هيات دولت گذاشته است. در شرايطي كه قرقيزستان و قزاقستان به اين اتحاديه تجاري پيوسته‌اند، اما امريكا اميدوار است كه بتواند جلوي پيوستن تاجيكستان و ازبكستان به اين اتحاديه تجاري را سد كند.