جنگ روسيه و ژاپن
مرتضي ميرحسيني
يك: بسياري از ايراني‌ها از قديم حداقل از نيمه‌هاي دوره قاجار به ژاپن فكر مي‌كردند. مهدي‌قلي هدايت (حاجي مخبرالسلطنه) يكي از كساني بود كه همان سال‌ها سفري به ژاپن رفت و با اندوخته‌اي از ديده‌ها و شنيده‌ها به ايران برگشت. او در خاطراتش مي‌نويسد:«روزي مظفرالدين‌شاه در قصر فرح‌آباد مرا خواست. در ايوان حركت مي‌كرد و جز سيدبحريني [روضه‌خوان محبوبش] كسي آن حوالي نبود. نوبتي به من نزديك شده و گفت: ژاپن مجلس دارد؟عرض كردم: 8 سال مجلس شوراي ملي دارد.
شبهه نيست كه ايجاد مجلس در ذهن شاه بود و مي‌ترسيد، اظهار كند و به قدري ملاحظه مي‌كرد كه هر وقت مي‌خواستم از ترقيات ژاپن چيزي بگويم، مي‌گفت: از درخت‌هايش بگو.ژاپني‌ها تقريبا از نيمه‌هاي قرن نوزدهم برنامه‌اي را براي نوسازي كشورشان، آن هم نوسازي از بالا زير نظر امپراتور آغاز كرده بودنددستاوردهاي نوسازي ژاپن، تعجب و تحسين دولت‌ها و ملت‌هاي ديگر آسيا را برانگيخت. دو: ميان روسيه و ژاپن اختلافات زيادي وجود داشت و مساله حق حاكميت بر منچوري، اين اختلافات را بيشتر و عملا به تنشي پيچيده تبديل كرد. اين تنش‌ها در زمستان 1904 بالا گرفت و در هفتمين روز از ماه فوريه به جنگ كشيد. جنگي كه بيشتر از 18 ماه تا اواخر تابستان 1905 ادامه يافت و سرانجام با پيروزي ژاپني‌ها و عقب‌نشيني رسمي روس‌ها به پايان رسيد. خبر پيروزي ژاپن بر روسيه، آسيايي‌ها را تكان داد. به ويژه ايرانيان كه دهه‌ها بود از فشار و مداخله روس‌ها رنج مي‌بردند و ماجراي عهدنامه‌هاي گلستان و تركمانچاي و جدايي قفقاز را فراموش نكرده بودند. اما فراتر از شادي انتقام‌جويانه بعد از پيروزي ژاپن اين پرسش-و پرسش‌هاي مشابه- در ذهن بسياري از ايرانيان شكل گرفت:«چگونه يك كشور آسيايي آنقدر قوي مي‌شود كه مي‌تواند يكي از قدرت‌هاي جهان را مغلوب كند؟» پاسخ اين پرسش نه فقط براي روشنفكران آن روز جامعه ما كه حتي براي مظفرالدين شاه هم تا حدي معلوم بود. اينكه آنها «به خودشان آمده‌اند و دست به كار زده‌اند» مجلس ملي دارند و اداره كشورشان را به افراد لايق سپرده‌اند. تاثير پيروزي ژاپن بر روسيه تا آنجا بود كه عبدالرحيم طالبوف، تاجر و روشنفكر عصر مشروطه با اين باور كه «ما ايراني‌ها بايد از ژاپني‌ها پيروي كنيم» قانون اساسي ژاپن را به فارسي ترجمه كرد تا ايرانيان- حداقل آنهايي كه سواد خواندن دارند- آن را بخوانند. ناگفته نماند كه شكست روسيه از ژاپن، حوادث و تحولاتي را نيز در خود كشور روسيه رقم زد و روند فروپاشي امپراتوري تزاري را تسريع كرد.