تاثير كوويد 19 بر تجارت جهاني مواد مخدر
پاسكرونا بهكوكايين
تغيير رفتار دولتها به دليل شيوع ويروس كرونا، حتي الگوي دسترسي به مواد مخدر و روانگردان را هم متاثر كرده است
بنفشه سامگيس
9 روز پيش؛ 7 مه، نتيجه يكي از مهمترين تحقيقات دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد UNODC منتشر شد؛ «كوويد 19 و زنجيره تامين مواد مخدر: از توليد و قاچاق تا استفاده».
روزي كه اين تحقيق منتشر شد، تعداد مبتلايان كوويد 19 در قاره امريكا يك ميليون و 542 هزار و 829 نفر، در قاره اروپا يك ميليون و 626 هزار و 37 نفر، در منطقه مديترانه شرقي 229هزار و 198 نفر، در آسياي جنوب شرقي 81 هزار و 808 نفر و در قاره آفريقا 35هزار و 470 نفر گزارش شد. تا اين روز، 247 هزار و 671 نفر بر اثر ابتلا به كوويد 19 فوت كرده بودند، مرز زميني تمام كشورها مسدود شده بود، نقل و انتقالات هوايي و دريايي متوقف شده بود، در بسياري كشورها در 5 قاره، قرنطينه خانگي و محدوديت تردد برقرار شده بود و دولتها، براي فعاليت بسياري مشاغل، محدوديتهاي جدي اعمال كرده بودند. در اين روز، ضخامت سايه «كرونا» بر سر جهان، ديگر قابل قياس با دهه اول ژانويه نبود. تعداد واحدهاي كوچك و بزرگ صنفي و تجاري تعطيل شده در تمام كشورها و آمار بيكاريها و اخراجيها از مشاغل گرفتار ركود، هر روز افزايش مييافت و هيچ دولتي، چشمانداز روشني درباره زمان مرگ اين ويروس 120 نانومتري و بازگشت اقتصاد و سياست و اجتماع به شرايط عادي نداشت. اين بلاتكليفي آميخته با ترس از فروپاشي ساختار انساني و اقتصادي و اجتماعي كه تمام جهان را محاصره كرده بود، يك نتيجه بسيار خطرناك را رقم زد؛ كارتلهاي مواد مخدر در سراسر دنيا با مشاهده وضعيت جهان ترسيده از «كرونا» دست به كار شدند تا ضمن پذيرش خسارات مقطعي و ناگزير، از خالي شدن موقت ميدان مقابله با قاچاق مواد مخدر به دليل سنگرسازي دولتها در جبهه مبارزه با ويروس، بيشترين منفعت را ببرند و در اولين اقدام، آغوش خود را براي موج عظيمي از بيكاران تمام كشورها گشودند تا بازار كاري متشكل از هزاران نيروي تازه نفس براي تمام عرصهها؛ توليد، فرآوري، بستهبندي، توزيع و فروش خرد، تشكيل شود. اين اتفاق، اولين برد كارتلهاي مواد مخدر از شيوع ويروس كرونا بود كه در ورودي تحقيق UNODC هم مورد هشدار قرار گرفته است.
اين تحقيق، تشديد فعاليت مافياي مواد مخدر و تقويت اين تجارت غيرقانوني ظرف بازه 90 روزه دهه اول ژانويه تا مه 2020 را نتيجه مستقيم تمركز دولتها بر كنترل شيوع ويروس كرونا و غفلت ناخواسته از ادامه عمليات مقابله با جرايم سازمان يافته قلمداد كرده و بر اين واقعيت تاكيد دارد كه برخلاف تصور عمومي، بسته شدن مرزهاي زميني و توقف مراودات دريايي و هوايي به دليل جلوگيري از شيوع بيماري، اتفاقا به نفع كارتلها و شبكههاي قاچاق مواد مخدر بوده چون تمام زيرشاخههاي مرتبط با اين تجارت پرسود، از همين سكوت ناگزير مقابله، سيراب شده است؛ شواهد اين تحقيق نشان ميدهد كه توليد، توزيع و فروش انواع مخدرها و روانگردانها در بازه دهه اول ژانويه تا دهه اول مه 2020 رونقي بيش از مدت مشابه سال قبل داشته چون نيروهاي مقابله در تمام كشورها، براي عقب راندن ويروس «كرونا» گسيل شدهاند اما در اين ميان، مرتكب اين اشتباه بودهاند كه انسداد مبادي مرزي دريايي و زميني را يك وظيفه پايان يافته تلقي كرده و از نقاط كور، غافل شدهاند و از آنجا كه بازگشت به شرايط عادي براي هيچ كشوري، حداقل تا زمان نامحدود متصور نيست. پس، بازار غيرقانوني عرضه مواد مخدر، كه حالا به دليل تشديد تاثيرات رواني مرتبط با شيوع ويروس كرونا- افزايش بيكاري و كاهش درآمدها و برهم خوردن ثبات و تعادل زندگي روزمره- با صف طويلي از مشتريان جديد و تقاضاهاي رو به افزايش مشتريان قديمي مواجه شده، در سايه خواب موقت نيروهاي مقابله در سراسر جهان، با وجود زيانهاي خرد و ناچيز قابل جبران، در كوتاهمدت، ركورد بيشترين سود همه اين سالها را ثبت خواهد كرد.
شواهد ميداني UNODC نشان ميدهد كه با وجود مسدود شدن گذرگاههاي مرزي بينالمللي ظرف ماههاي اول شيوع ويروس كرونا در جهان و كاهش مراودات مالي در تمام صنوف، درصدي از پويايي بازارهاي غيرقانوني مواد مخدر كاسته نشده چون برخلاف تصور، مشكلات اقتصادي فراگير در سراسر دنيا و آسيبهاي رواني اين اتفاق به عنوان پيامدي غيرقابل گريز، لغزش دوباره بهبوديافتگان، افزايش قيمت خردهفروشي مخدرها و روانگردانها و حتي تغيير الگوي مصرف به سمت مخدرهاي سنگين همچون هرويين را سبب شده است. محققان دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم ملل متحد، حتي مصداقهايي در اين زمينه هم برشمردهاند:«در ايتاليا و كشورهاي آسياي ميانه، دولتها از كاهش شديد كشفيات مواد مخدر گزارش دادهاند، در نيجر، عمليات مقابله با قاچاق مواد مخدر، به كلي متوقف شده و گزارشهاي رسمي از حوزه بالكان، از افزايش جرايم سايبري مرتبط با عرضه و تقاضاي مواد مخدر و رشد قاچاق داروها خبر ميدهد. قيمت كوكايين در بسياري شهرها افزايش يافته و دشواري دسترسي، مهمترين علت اين گراني بوده است.»
بخش ديگري از اين تحقيق، نحوه تامين و دسترسي به مواد مخدر و روانگردانها در دوره اپيدمي كوويد 19 را مورد بررسي قرار داده و تاكيد كرده كه تغيير رفتار دولتها به دليل شيوع ويروس كرونا، حتي الگوي دسترسي به مواد مخدر و روانگردان را هم متاثر كرده چنانكه در كشوري همچون مصر، نيروهاي مقابله، با افزايش عرضه خياباني مواد مخدر مواجه شدهاند در حالي كه در كشوري همچون نيجريه، قاچاقچيان، ظرفيت شبكه پست را براي توزيع خرد مخدرها و روانگردانها انتخاب كردهاند. اين تغييرات در حالي است كه بنا به گزارش رسمي UNODC در بازه زماني ژانويه 2017 تا آوريل 2020 شبكه توزيع براي جابهجايي مخدرها و محركها از يك مدل عرف و معمول پيروي ميكرده چنانكه در اين بازه 3 ساله، جابهجايي 92 درصد اپيوييدها(مخدرهاي بر پايه ترياك) 45 درصد مشتقات حشيش و 56 درصد مواد روانگردان، از مرزها و مبادي زميني بوده اما در سوي مقابل 88 درصد محمولههاي كوكايين، از مبادي دريايي منتقل ميشده است.
در حالي كه تحقيق دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم ملل متحد، جزييترين تغييرات بازار عرضه و تقاضاي مخدرها و محركها در دوره شيوع ويروس كرونا را فهرستبندي كرده، آنچه ميتواند سرفصلي براي تحليل آينده اعتياد در جهان پس از كرونا باشد، نگاهي به تغييرات در كانونهاي توليد ترياك و كوكايين است؛ مخدر و محركي كه ميتوانند مدل و حتي روايت بازار عرضه و تقاضاي كل جهان را تغيير داده و متاثر كنند.
به همين سبب هم در اين تحقيق، تداوم فرمانبري بازار جهاني عرضه از موجودي انبارهاي افغانستان؛ قطب توليد و تامين ترياك و هرويين جهان مورد سوال قرار گرفته و محققان ملل متحد، تاكيد ميكنند كه محدوديتهاي مرتبط با كوويد 19 ميتواند تعادل بازدهي قطبهاي توليد يا بازار عرضه را برهم بزند و از افغانستان به عنوان الگوي همقدم با اين تغييرات نام ميبرند. UNODC در گزارش سال 2018 هم اين اشاره را داشت كه خشكساليهاي متناوب در سالهاي 2015 تا 2017 كاهش ۲۵ درصدي توليد ترياك را در افغانستان رقم زده و حالا هم محققان سازمان ملل، درباره كاهش توليد محصول خام ميگويند با اين توجيه كه اعمال محدوديتهاي اقتصادي و اجتماعي مربوط به زمينگيري ويروس كرونا در افغانستان، با فصل برداشت ترياك- ماه مارس تا ژوئن- همزمان شده و اين اتفاق، ميتواند درآمد خام از برداشت 263 هزار هكتار مزرعه خشخاش در اين كشور را تحت تاثير قرار دهد. علاوه بر اين، كارگران برداشت ترياك هم كه هرساله، از مناطقي خارج از مناطق كشت عازم مزارع ميشوند، در اين ايام به دليل محدوديتهاي رفت و آمد و منع تردد در كشور يا حتي ابتلا به كوويد 19 از رسيدن به مزارع بازماندهاند. اما اين اتفاقات داخلي و تاثيرات ناشي از آن، بايد از تاثير محدوديتهاي بينالمللي اعمال شده براي كند شدن چرخش ويروس كرونا، به خصوص در مبادي و نوارهاي مرزي همسايگان افغانستان، منفك شود چراكه برداشت 7790 تن ترياك از 263 هزار هكتار زمين زير كشت خشخاش تا پايان سال 2017 با وجود انتقال بيش از 6 هزار تن ترياك به لابراتوارهاي توليد هرويين در افغانستان براي استحصال 486 الي 736 تن هرويين صادراتي با خلوص بالا، موجودي انبارهاي ترياك نيازمند خواب را چنان افزايش ميدهد كه به نظر ميرسد افغانستان حتي با فرض ماندگاري ويروس كرونا تا دو سال آينده هم، قادر به تغذيه بازار ترياك و هرويين جهان خواهد بود. اما غير از داستان ميزان توليد و انبارسازي ترياك و هرويين، مولفههاي ديگري هم بايد مورد توجه باشد. ترياك و هرويين توليد شده در افغانستان، از ولايات هلمند، قندهار، هرات و بدخشان، به سمت مرز زميني پاكستان، ايران، تاجيكستان و چين، به مقصد روسيه، اروپاي شمالي، آسياي جنوب شرقي، آفريقا، كانادا، ايالات متحده امريكا، خاورميانه، تركيه و اروپاي شرقي ترانزيت ميشود. جابهجايي داخلي محمولههاي ترياك و هرويين شايد بر اثر اعمال محدوديتهاي تردد توسط دولت افغانستان، كمي دشوار شده باشد اما مهمترين تاثير منفي بر درآمدزايي شبكه داخلي توليد مواد مخدر افغانستان و حتي درآمد شبكه جهاني قاچاق، انسداد چند ماهه مرزهاي زميني چين، پاكستان، ايران و تاجيكستان و در واقع، انسداد شاهراههاي ورود پيشسازهاي توليد هرويين و شيشه- انيدريد استيك و سودوافدرين- براي صدها لابراتوار مستقر در غرب و جنوب و شمال غربي افغانستان است آن هم در حالي كه سال 2012 هيات بينالمللي كنترل مواد مخدر INCB اعلام كرد كه براي توليد هر كيلو هرويين 1.08 تا 4.32 كيلوگرم انيدريد استيك مورد نياز است و شبكه مواد مخدر افغانستان كه سالانه 500 الي 700 تن هرويين براي عرضه در بازار جهاني توليد ميكند، براي توليد اين ميزان هرويين، حدود 3 هزار تن انيدريد استيك بايد در اختيار داشته باشد كه حالا، انسداد گذرگاههاي مرزي و تعطيلي موقت ترانزيت محمولههاي قاچاق پيشسازها، حتما در كوتاهمدت، تاثير محسوسي در تعادل بازار عرضه منطقهاي و جهاني ترياك و هرويين افغانستان، به سبب تغيير قابل توجه قيمت عمدهفروشي و در نهايت، كاهش سود شبكه داخلي توليد مخدرها در اين كشور خواهد داشت.
در اين ميان، ضرردهي شبكه قاچاق افغانستان، يك فرصت استثنايي براي دو توليدكننده در سايه فراهم ميكند؛ ميانمار و مكزيك. ميانمار بعد از افغانستان، رتبه دوم توليد ترياك را دارد و سلطان مثلث طلايي(بزرگترين منطقه توليد ترياك در آسياي جنوب شرقي شامل ميانمار، لائوس و تايلند) است. به استناد گزارش 2019 دولت ميانمار كه در دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم ملل متحد هم ثبت شده، در اين سال 33 هزار و 100 هكتار از زمينهاي ميانمار زير كشت خشخاش بوده كه از هر هكتار 15.4 كيلو ترياك به دست آمده و شبكه قاچاق، موفق شده در اين سال، حدود 52 تن هرويين فرآوري شده در جنوب تايلند-محل استقرار لابراتوارهاي توليد استحصال مرفين از ترياك برمه و تبديل به هرويين و آمادهسازي براي ترانزيت- در بازار چين، تايوان، هنگكنگ، مالزي، سنگاپور، استراليا و امريكا عرضه كند. اگرچه كيفيت ترياك توليد شده در برمه، به هيچوجه قابل مقايسه با كيفيت ترياك به عمل آمده در مزارع افغانستان نيست اما تفاوتهاي اقليمي در جنوب شرقي آسيا، اين شانس را به كشاورزان داده كه محصول خشخاش خود را پيش از ژانويه 2020 و آغاز همهگيري كوويد 19 برداشت كرده و به انبارها بفرستند و در ماههاي آينده در بازار جهاني، حرف بيشتري براي گفتن داشته باشند. در مكزيك؛ بازيگر سوم عرصه توليد ترياك جهان كه نسبت به همتاي آسيايي خود، كم كارتر بوده، سال 2018 28 هزار هكتار زمين براي كشت خشخاش اختصاص يافته و از هر هكتار هم 16.1 كيلو ترياك به دست آمده است. با اين حال، شبكه داخلي مواد مخدر مكزيك هم، اين برگ برنده را در دست دارد كه ظرف 6 ماه گذشته، دولت اين كشور محدوديت قابل توجهي براي ترددهاي جادهاي در كشور اعمال نكرده و بنابراين، كشت خشخاش و استحصال ترياك در اين كشور امريكاي شمالي در اين ايام با مشكل خاصي روبهرو نشده است. اما ترياك و هرويين، تنها مخدرهاي پرمصرف دنيا نيستند. محققان دفتر مقابله مواد مخدر و جرم ملل متحد، در اين تحقيق، نگاهي هم به وضعيت توليد توزيع و خردهفروشي كوكايين در اين روزهاي ويروسي دارند؛ گرانترين ماده محرك كه در قاره امريكا، اروپا، آسيا، آفريقا و حتي در منطقه مديترانه شرقي و خاورميانه، با وجود محبوبيت غيرقابل رقابت هرويين و حشيش، بسيار محبوب است علاوه بر آنكه يكي از مهمترين منابع درآمدزايي گروههاي درگير جرايم سازمان يافته هم به شمار ميرود هر چند كه به دليل تاثير قابل توجه بعد مسافت مبدا توليد- كلمبيا، پرو و بوليوي- تا كانونهاي عرضه بر قيمت نهايي خردهفروشي، در گزارش 2016 UNODC كوكايين در جدول 7 گانه پرمصرفترين مخدرها و محركهاي جهان، در رديف چهارم و بعد از حشيش قرار گرفت اما حتي اين تنزل درجه هم باعث نشد كه ظرف اين سالها از تعداد مصرفكنندگان كوكايين در كشورهاي انگليس، اسپانيا، اسكاتلند، امريكا، استراليا، اروگوئه، برزيل، شيلي، هلند و ايرلند كاسته شود. بنا به گزارش 2018 دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم ملل متحد، تا پايان سال ۲۰۱۷ تعداد مصرفكنندگان تمام انواع مواد اعتيادآور ۲۷۱ ميليون نفر(۵.۵ درصد جمعيت جهان) گزارش شده كه از اين تعداد، بيش از ۱۲۸ ميليون نفر، مصرفكننده مخدرهاي بر پايه ترياك و آمفتامينها بودهاند و ۱۸ ميليون نفر مصرف كوكايين داشتند.
هنوز، كلمبيا، قطب توليد اين گرانترين ماده محرك جهان و تامينكننده 70 درصد كوكايين مصرفي دنياست. سال 2018 هيات كنترل بينالمللي مبارزه با مواد مخدر(INCB) در گزارش خود ركورد افزايش 25 درصدي توليد كوكايين در كلمبيا را ثبت كرد و گزارش دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم ملل متحد هم در همين سال، از افزايش 17 درصدي مناطق زير كشت كوكا در كلمبيا- 171 هزار هكتار- و توليد 1967 تن كوكايين و برآورد سود اوليه 2.7 ميليارد دلاري از فروش عمده محصول به شبكههاي اصلي خبر داد با اين ضميمه كه با وجود توسعه كشت جايگزين و تعهدسپاري چريكهاي «فارك» در معاهده صلح با دولت مركزي و برائت از توليد كوكايين از سال 2016، ورود شبكه جرايم سازمان يافته به توليد اين محرك گران قيمت و درآمدزايي از قاچاق كوكايين براي تامين هزينههاي دوام مبارزات، دليل افزايش دوباره توليد كوكايين در كلمبياست.
در حالي كه اصليترين مناطق كشت «كوكا» و كارگاههاي فرآوري كوكايين از برگهاي اين درختچه بومي امريكاي جنوبي، در كلمبيا(171هزار هكتار) پرو(49هزار و900هكتار) و بوليوي(23هزار و 100هكتار) مستقر است كه محصول نهايي، از طريق مرز مشترك مكزيك و ايالات متحده، به اولين بازارهاي امريكا- آريزونا، جنوب كاليفرنيا، فلوريدا و تگزاس- و از بنادر شيلي، مرز دريايي كاراييب، مرز اروگوئه، برزيل و ونزوئلا، به اروپاي شمالي و آفريقا، و از مرز اكوادور، به اروپاي شرقي ميرسد، حالا در ششمين ماه از شيوع كوويد 19 آنچه روند توليد كوكايين در 3 كشور امريكاي جنوبي را با چالش جدي مواجه كرده، دسترسي شبكه قاچاق به بنزين / گازوييل- ماده اوليه براي گندزايي برگهاي كوكا- و اسيد سولفوريك و پرمنگنات پتاسيم- پيشساز اسيديته شدن رسوب كوكايين از برگهاي گنديده كوكا- است؛ همان چالشي كه شبكه توليد هرويين در افغانستان را هم در اين ماه با مشكل مواجه كرده؛ مسدود شدن مرزهاي زميني و انسداد معابر اصلي ترانزيت قاچاق پيشسازها. در حالي كه دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم ملل متحد، توليد سالانه كوكايين در 3 كشور كلمبيا، پرو و بوليوي را بيش از 2هزار تن برآورد كرده، سنگينترين محمولههاي اسيد سولفوريك و پرمنگنات پتاسيم قاچاق، از كشورهاي هند و چين و از مرز زميني شيلي و مكزيك به كانونهاي توليد كوكايين ميرسد. توليد هر كيلو كوكايين، نيازمند بيش از 30 ليتر بنزين يا گازوييل است و با وجود آنكه كانونهاي توليد كوكايين، در غنيترين بستر منابع نفت و گاز جهان مستقر هستند اما شبكه قاچاق، براي رسيدن به اين مواد اوليه، بايد مسيرهاي دشواري را طي كند و همين اتفاق، يكي ديگر از دلايل گراني غيرقابل باور هر گرم كوكايين، هر كيلو كوكايين و هر تن كوكايين در مقايسه با قيمت خردهفروشي و عمدهفروشي هرويين به عنوان پرطرفدارترين مخدر جهان است.
اين تحقيق ضمن آنكه از بازار عرضه حشيش، كوكايين، ترياك و هرويين، و داروهاي اعتيادآور به عنوان 4 بازار بزرگ مخدر و محرك جهان نام ميبرد، كاهش دسترسي، دشواري دسترسي و گراني غيرقابل توجيه قيمت مخدرها و محركها در اين ايام را ناديده نگذاشته اما بر تفاوت تقاضا و حتي تفاوت استحصال بر حسب تفاوت مناطق جغرافيايي يا محدوديتهاي سياسي در هر كشور در دوران شيوع ويروس كرونا تاكيد دارد. مصداقهاي مورد اشاره محققان سازمان ملل، محدوديت توليد هرويين و كوكايين در مقايسه با وسعت امكانات توليد غيرقانوني داروهاي اعتيادآور، مواد روانگردان و حتي شاهدانه است و ضمن اشاره به پديده «خشكسالي هرويين» استراليا در سال 2001، يادآوري ميكنند كه اين كاهش دستيابي، موقت است چون با پيوستن نيروي كار جديد و تشنه درآمد به شبكه توزيع و خردهفروشي، دسترسي به انواع مخدرها و محركها در كوتاهمدت تسهيل خواهد شد و اين هشدار را مطرح ميكنند كه محدوديتها؛ حتي محدوديتهاي اعمال شده به دليل شيوع كوويد 19 ميتواند به افزايش تنوع توليد در برخي مناطق منجر شود تا شبكههاي جهاني، مشتريان عمده خود را كمتر به زحمت بيندازند و در يك بازار متمركز، بسته رنگارنگي از مخدرها و روانگردانها و محركها، يكجا عرضه شود. خطر اين اتفاق، دامن زدن چندمصرفي در تمام كشورها و براي تمام مصرفكنندگان مخدرها و روانگردانهاست.
به نظر ميرسد بايد سرفصل جديدي در مطالعات آيندهپژوهان جهان گشوده شود؛ سرفصلي درباره جهان پس از كرونا و چشمانداز جديدي درباره اعتياد، قاچاق، جرايم سازمان يافته و همه قربانيان يك ويروس 120 نانومتري... .