سرانجام ايران و جامعه جهاني به روز 18 اكتبر كه پايان محدوديت‌هاي تسليحاتي ايران براي خريد و فروش سلاح است، رسيدند. تاريخي كه ايالات‌متحده تمام تلاش خود را به كار گرفت تا ايران پيش از رسيدن به آن در واكنش به اقدام‌هاي مخرب ايالات‌متحده در مسير اجراي برجام از اين توافق خارج شده و از خير رفع محدوديت‌هاي تسليحاتي هم بگذرد. با اين همه ايران در شرايط سياسي، اقتصادي و امنيتي كه در برجام پيش‌بيني شده بود به اين موعد نرسيد و همين موضوع رسيدن به اين تاريخ را صرفا به دستاوردي سياسي تبديل كرد. با اين همه سينا عضدي، پژوهشگر روابط بينالمللي در شوراي آتلانتيك در گفت‌وگو با «اعتماد» مي‌گويد، ايجاد شكاف ميان اروپا و ايالات‌متحده از دستاوردهاي دولت حسن روحاني است و نبايد آن را دست‌كم گرفت. مشروح اين گفت‌وگو را در ادامه بخوانيد:
امروز ايران نخستين دستاورد باقي ماندن در توافق هسته‌اي به رغم كارشكني‌هاي امريكا و البته ناتواني‌هاي اروپا در تامين منافع اقتصادي ايران را كه لغو محدوديت‌هاي تسليحاتي است به دست مي‌آورد. باتوجه به اقدام يكجانبه ايالات‌متحده در فعال‌سازي مكانيسم ماشه همچنين صدور فرمان اجرايي براي نظارت بر اجراي دقيق متن قطعنامه‌هاي پيشين شوراي امنيت عليه ايران، اهميت رسيدن به اين تاريخ براي ايران را در چه مواردي مي‌دانيد؟
از دو جنبه داخلي و بينالمللي مي‌توان درباره اهميت اين تاريخ سخن گفت؛ از نظر داخلي برجام مهم‌ترين دستاورد سياست خارجي ايران در 20 سال گذشته است. حسن روحاني در كارزار انتخاباتي خود وعده داده بود كه مسائل هسته‌اي و اختلاف‌هاي ديپلماتيك ايران را با جامعه جهاني به‌خصوص قدرت‌هاي بزرگ حل كند و البته كه برجام اين كار را انجام داد. اما از بدحادثه، دونالد ترامپ در سال 2016 برنده انتخابات شد و دولت روحاني اين فرصت را پيدا نكرد كه دستاوردهاي اقتصادي برجام را وارد مملكت كند. با اين همه رسيدن به اين تاريخ هنوز براي روحاني يك پيروزي محسوب مي‌شود، چراكه به هر حال از روز 18 اكتبر به بعد، تحريم‌هاي تسليحاتي شوراي امنيت سازمان ملل پس از چند سال لغو مي‌شوند. در سال 2023 كه اروپا نيز تحريم‌هاي تسليحاتي خود عليه ايران را پايان بدهد باز هم اين مساله دستاورد و پيروزي سياسي براي ايران خواهد بود. جنبه بينالمللي اين مساله هم اين است كه حسن روحاني با خداحافظي از رياست‌جمهوري كمتر از يك سال فاصله دارد و اين در حالي است كه در همين بازه زماني ايران به موضوع اختلاف اساسي ميان اروپا و ايالات‌متحده امريكا تبديل شده است. اروپايي‌ها با اينكه در نگراني از لغو تحريم تسليحاتي ايران با امريكا هم‌نظر هستند اما درباره بازگشت قطعنامه‌هاي پيشين شوراي امنيت عليه ايران با واشنگتن اختلاف‌نظر دارند. در‌حالي كه واشنگتن ادعا مي‌كند تحريم‌هاي شوراي امنيت بازگشته، اروپا مي‌گويد امريكا حق قانوني براي بازگرداندن اين تحريم‌ها را ندارد. اين مساله به دكترين حسن روحاني بازمي‌گردد كه سال‌ها پيش در كتابش نيز به آن اشاره كرده و نوشته بود كه ايران نمي‌تواند همزمان با اروپا و امريكا درگير باشد و بايد سياست ايجاد اختلاف ميان اين دو را دنبال كند. رسيدن به اين تاريخ پيروزي براي روحاني هم در سطح داخلي و هم بينالمللي است كه توانسته با صبر راهبردي وضعيت را به گونه‌اي پيش ببرد كه هر چند اروپايي‌ها به وعده‌هاي اقتصادي داده شده در برجام عمل نكردند اما از نظر سياسي در كنار ايالات‌متحده هم قرار نداشتند.
فكر مي‌كنيد در شرايطي كه ايران پس از تاريخ 18 اكتبر اقدام به تجارت تسليحاتي اعم از خريد يا فروش كند، واكنش دولت دونالد ترامپ به اين اقدام چه خواهد بود؟
مساله اين است كه آيا دولت ترامپ همچنان سر كار خواهد بود يا خير. اگر دولت دونالد ترامپ همچنان سر كار باشد تلاش مي‌كند با تهديد، ارعاب و البته تطميع ساير كشورها به‌خصوص چين و روسيه را كه احتمالا فروشنده‌هاي اصلي اسلحه به ايران خواهند بود از تجارت تسليحاتي با ايران منع كند. من فكر نمي‌كنم در شرايط فعلي تا زماني كه ترامپ در قدرت باشد، امريكا بگذارد كه تجارت اسلحه با ايران به راحتي انجام شود.
در چند ماه اخير برخي مقام‌هاي روسيه تاكيد داشته‌اند كه اگر ايران پس از اين تاريخ درخواستي براي خريد سلاح داشته باشد، مسكو اين درخواست را بررسي كرده و آماده فروش سلاح به ايران است. اين در حالي است كه ما در گذشته سابقه تعلل روس‌ها در واگذاري سامانه دفاع موشكي اس 300 به ايران را شاهد بوديم. فكر مي‌كنيد باتوجه به تحريم‌هاي ايالات‌متحده عليه ايران، روسيه ريسك چنين تجارتي را بپذيرد؟
دولت ترامپ تلاش خواهد كرد با تهديد مانع فروش سلاح به ايران شود و حتي ممكن است به سمت تطميع و بده بستان‌هاي پشت پرده با چين و روسيه هم شود تا در قبال عدم فروش سلاح به ايران، امتيازي به آنها داده شود. اينكه روسيه و چين تا چه اندازه به خواسته‌هاي دونالد ترامپ تن بدهند به نوع روابط آنها با امريكا در صورت پيروزي مجدد ترامپ بازمي‌گردد. همان‌طور كه شما هم اشاره كرديد در پرونده فروش سامانه دفاع موشكي اس 300 روسيه به ايران شاهد بوديم كه روس‌ها با وجود قرارداد با ايران اين تسليحات را تا پس از حصول برجام به تهران تحويل ندادند. چيني‌ها هم معمولا رفتار مشابه روس‌ها دارند و با اينكه حرف‌هاي زيبايي مي‌زنند اما حاضر نيستند از منافع ملي خود بگذرند. پاسخ به اين سوال به اين بازمي‌گردد كه رابطه روسيه با امريكا در آن مقطع در چه سطحي قرار داشته باشد. اگر روابط خوب باشد احتمال اينكه ريسك تجارت تسليحاتي با ايران را به جان بخرند بسيار كم خواهد بود، اما اگر روابط حسنه نباشد يا در سطح پرتنشي باشد احتمال اينكه مثلا روس‌ها با فروش سلاح به ايران به دنبال قدرت‌نمايي در برابر امريكا باشند، وجود دارد. مساله مهم ديگر وضعيت اقتصادي ايران است. حتي اگر قراردادي بسته شود، ايران بايد بتواند پول اين قراردادها را پرداخت كند. اين سيستم‌ها گران هستند و به عنوان مثال هر فروند سوخو 30 كه ايران ظاهرا به آن علاقهمند است، ميان 30 تا 35 ميليون دلار قيمت دارد و البته هزينه قطعات، نگهداري و آموزش را هم بايد به اين رقم اضافه كرد. در شرايطي كه بهاي ارز در ايران هر روز بالاتر مي‌رود بايد ديد كه آيا ايران از نظر اقتصادي، توانايي پرداخت اين مبلغ‌ها را دارد كه من در شرايط فعلي بعيد مي‌دانم.
شما به مساله همراهي روسيه با امريكا در جريان تحويل دادن سامانه اس 300 اشاره كرديد اما مساله اينجاست كه در آن مقطع تحريم‌هاي شوراي امنيت عليه ايران برقرار بود و پس از 18 اكتبر اين تحريم‌ها عملا وجود نخواهند داشت. در اين صورت همراهي روسيه با امريكا به معني همراه شدن با تحريم‌هاي يكجانبه امريكا خواهد بود. فكر مي‌كنيد روسيه يا چين عليه ايران تا اين اندازه پيشروي خواهند كرد؟
روسيه يا هر كشور ديگري مي‌تواند قراردادهاي تسليحاتي با ايران را امضا كند اما در تحويل دادن تجهيزات يا تسليحات تعلل كرده و امروز و فردا كنند. اين قبيل اتفاق‌ها در سطح بينالمللي زياد رخ مي‌دهد و به عنوان مثال يك‌بار روسيه از فرانسه ناو هلي‌كوپتربر خريداري كرده بود اما فرانسوي‌ها با بهانه‌تراشي زمان خريدند و پس از مدتي هم اعلام كردند كه ناو را به شما تحويل نخواهيم داد. اين نكته درست است كه از نظر روسيه، چين و ساير كشورها تحريم‌هاي تسليحاتي ايران لغو شده‌اند اما اين كشورها مي‌توانند با بهانه‌تراشي قراردادهاي احتمالي را صرفا در مرحله امضا نگه داشته و از تحويل محموله‌ها به ايران خودداري كنند. شرايط به گونه‌اي است كه همه چيز بستگي به رويكرد روسيه نسبت به ايالات‌متحده دارد.
باتوجه به حساسيت بازيگران منطقه‌اي مانند عربستان‌سعودي و برخي كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج‌فارس به توانايي نظامي و تسليحاتي ايران، فكر مي‌كنيد لغو اين محدوديت‌ها و حركت تهران به سمت تجارت تسليحاتي منجر به تحولات جديدي در منطقه شود؟
رقباي ايران در منطقه در هر صورت و همين الان هم خريدهاي عظيم تسليحاتي دارند. امارات متحده عربي پس از عادي‌سازي رابطه با اسراييل هواپيماهاي اف 35 امريكا را تحويل خواهد گرفت. عربستان از بزرگ‌ترين واردكنندههاي اسلحه در منطقه ماست، بنابراين ممكن است كه آنها احساس ناامني كنند اما در هر صورت خريدهاي تسليحاتي آنها به قوت خود باقي است، ادامه خواهد داشت و ممكن است كمي بيشتر هم شود. اگر ايران سيستم تسليحاتي را از روسيه خريداري كند اين احتمال وجود دارد كه امريكا در قبال آن به عربستان سيستم تسليحاتي را كه تاكنون نداده، بدهد.
تحريم‌هاي تسليحاتي اروپا عليه ايران تا سال 2023 همچنان به قوت خود باقي خواهد ماند. مي‌دانيم كه كشورهاي اروپايي در لزوم تمديد تحريم تسليحاتي ايران از كانال شوراي امنيت هم با امريكاي ترامپ موافق بودند اما درج اين مطالبه ايران در برجام و قطعنامه 2231 عملا مانع از مخالفت عملي آنها با لغو اين محدوديت‌ها شد. فكر مي‌كنيد پس از لغو اين معافيت، اروپايي‌ها در مسير خريد و فروش تسليحاتي ايران كارشكني كرده يا تلاشي تازه براي اعمال مجدد اين محدوديت‌ها را رقم بزنند؟
اين مساله به رفتار ايران و سياست خارجي ايران در چند سال آينده بستگي دارد. اگر رفتار سياست خارجي ايران
به گونه‌اي باشد كه اروپايي‌ها را به سمت امريكا هل بدهد در اين صورت اروپايي‌ها نه تنها محدوديت‌هاي خود را تمديد خواهند كرد بلكه حتي در مسير خريد اسلحه ازسوي ايران هم كارشكني خواهند كرد. اما اگر سياست خارجي ايران همان‌گونه كه در اين 4 سال بوده ادامه پيدا كند، اروپايي‌ها طبيعتا تسليحاتي به ايران نمي‌فروشند اما در مسير خريد و فروش تسليحاتي ايران هم كارشكني نخواهند كرد.
محدوديت‌هاي تسليحاتي ايران در آستانه انتخابات ايالات‌متحده برداشته مي‌شوند. فكر مي‌كنيد در صورت پيروزي دونالد ترامپ در انتخابات، استراتژي او در مقابل ايران چه تغييراتي كند؟ به هر حال سياست فشار حداكثري نتوانست ايران را تا اين بازه زماني پاي ميز مذاكره مد‌نظر ترامپ بكشاند.
دونالد ترامپ در صورت پيروزي، سياست فشار حداكثري عليه ايران را ادامه و ساير بخش‌هاي اقتصادي ايران را كه از تحريم جا مانده در ليست تحريم قرار خواهد داد. ترامپ از اين تحريم‌ها به دنبال مذاكره با ايران است اما مساله‌اي كه وجود دارد اين است كه عملا سياست امريكا در قبال ايران به «تحريم براي تحريم» تبديل شده است.
12 هدفي كه مايك پمپئو، وزير خارجه ايالات‌متحده براي ايران ترسيم كرده عملا به معناي تسليم بي‌قيد و شرط شدن ايران است و محقق نخواهد شد. من اعتقاد دارم كه دونالد ترامپ واقعا علاقهمند به مذاكره با تهران است اما اين علاقه به اين دليل نيست كه او تمايل خاصي به حل و فصل مساله ميان ايران و امريكا داشته باشد بلكه علاقه دارد بگويد كه من رييس‌جمهوري بودم كه توانستم يكي از مسائل عمده امريكا را حل كنم. او در پرونده ايران هم مانند كره‌شمالي درست مانند بهره‌برداري از يك نمايش است. در پرونده كره‌شمالي هم ترامپ و كيم جونگ اون با هم عكس يادگاري گرفتند و گفته شد كه پيونگ‌يانگ خلع سلاح هسته‌اي را پذيرفته است اما در عمل چنين مساله‌اي نه تنها محقق نشد كه فناوري هسته‌اي كره‌شمالي پيشرفت‌هايي هم داشته است. ترامپ به دنبال توافق با تهران است اما اطرافيان او به هيچ‌وجه چنين توافقي را نمي‌خواهند. اكنون جان بولتون ديگر نيست اما افرادي مانند مايك پمپئو و كساني هستند كه به دلايل ايدئولوژيك با ايران مخالف هستند. در حال حاضر هم در ايران و هم در امريكا تندروها براي تخريب هر چه بيشتر رابطه ميان دو كشور با هم مسابقه گذاشته‌اند. به اعتقاد من «سياست حداكثري» ترامپ ادامه پيدا مي‌كند تا جايي كه يكي يك مقدار كوتاه بيايد؛ يا واشنگتن در مقابل تهران يا ايران در برابر خواسته‌هاي امريكا كوتاه بيايد.
مهم‌ترين سوالي كه اين روزها در ايران حتي در ميان مردم عادي نيز پرسيده مي‌شود اين است كه آيا پيروزي دونالد ترامپ به نفع تهران خواهد بود يا جو بايدن؟ طبيعتا منظور از نفع در اين مقطع حركت دو كشور به سمت تنش‌زدايي و كاسته شدن از فشار اقتصادي بر مردم و دور كردن منطقه از خطر منازعه نظامي است. شما پيروزي بايدن را باتوجه به شروطي كه براي تنش‌زدايي از رابطه با تهران گذاشته تا چه اندازه در راستاي كاهش تنش ميان دو كشور مي‌دانيد؟
جو بايدن در صورت پيروزي به سمت تامين منافع ايران نخواهد رفت و او هم منافع ايالات‌متحده را درنظر خواهد گرفت، اما برخورد جو بايدن و دونالد ترامپ در اين بين متفاوت است چون بايدن به گروهي از سياستمداران امريكا تعلق دارد كه درك مي‌كند، كشورهايي كه با امريكا تخاصم دارند هم منافع مشروعي دارند كه بايد تامين شود. بر‌اساس همين ديدگاه بود كه در دوره باراك اوباما، دولت امريكا به اين نتيجه رسيد كه ايران منافع مشروعي دارد كه بايد در سايه هر توافقي برآورده شود و بر همين اساس پس از چندين سال مخالفت، باراك اوباما غني‌سازي در ايران را قبول كرد و پذيرفت كه در اين غني‌سازي منافعي براي ايران وجود دارد كه بايد تامين شود.
جو بايدن مي‌داند تا زماني كه منافع مشروع ايران تامين نشود، ايران حاضر نخواهد شد به قرارداد جديد برسد. دونالد ترامپ و اطرافيان او چنين رويكردي در سياست خارجي و در قبال ساير كشورها ندارند.
نكته مهم ديگر اين است كه مسلما در زمان بايدن تنش‌ها ميان ايران و امريكا كمتر خواهد شد، چراكه بايدن وعده بازگشت به برجام را مطرح كرده و البته گفته مذاكرات بايد ادامه پيدا كند كه اين مساله جدايي است. برجام يك نكته مهم داشت و آن هم اين بود كه از تنش‌ها ميان ايران و امريكا كاسته و خط مستقيم ارتباطي را ميان دو كشور ايجاد كرد كه در كاهش تنش نقش مهمي داشت. چند ماه پس از برجام زماني كه نيروهاي امريكايي در خليج‌فارس بازداشت شدند اينكه جان كري و جواد ظريف مي‌توانستند با هم به‌طور مستقيم مكاتبه كنند، نقش مهمي در كاهش تنش و به اصطلاح برطرف كردن مساله داشت. در دوره ترامپ ايران و امريكا دو بار تا پرتگاه جنگ رفتند؛ يك‌بار پس از سرنگون كردن پهپاد امريكا و يك‌بار هم پس از ترور سردار سليماني. انتظار نداشته باشيم كه بايدن منافع ايران را تامين كند بلكه او هم منافع امريكا را درنظر مي‌گيرد اما منفعتي كه براي ايران خواهد داشت اين است كه خطر برخورد ميان ايران و امريكا را بسيار كمتر خواهد كرد.
صبر راهبردي ايران نتيجه داد .
در تجارت تسليحاتي، مقاومت روسيه و چين در برابر امريكا مهم است.
دولت ترامپ تلاش خواهد كرد با تهديد مانع فروش سلاح به ايران شود و حتي ممكن است به سمت تطميع و بده بستان‌هاي پشت پرده با چين و روسيه هم برود تا در قبال عدم فروش سلاح به ايران، امتيازي به آنها داده شود.
«سياست حداكثري» ترامپ ادامه پيدا مي‌كند تا جايي كه يكي يك مقدار كوتاه بيايد؛ يا واشنگتن در مقابل تهران يا ايران در برابر خواسته‌هاي امريكا كوتاه بيايد.
رقباي ايران در منطقه در هر صورت و همين الان هم خريدهاي عظيم تسليحاتي دارند. امارات متحده عربي پس از عادي‌سازي رابطه با اسراييل هواپيماهاي اف 35 امريكا را تحويل خواهد گرفت. عربستان از بزرگ‌ترين واردكنندههاي اسلحه در منطقه ماست.