كشورهاي جهان چگونه شيوع كرونا را به فرصتي براي توسعه دوچرخه‌سواري تبديل كردند؟
اقدام، سرمايه‌گذاري و يارانه به جاي نمايش
گروه اجتماعي
شيوع كرونا در ايران شايد يكي از فرصت‌هايي بود كه مي‌توانست فرهنگ استفاده از دوچرخه به عنوان وسيله حمل و نقل روزانه را يك بار و براي هميشه از شعار به عمل برساند، اما اين فرصت به گواه آمار استفاده از دوچرخه در ايران در قياس با آمار جهاني چندان نشاني از غنيمت شمردن اين زمان ندارد. سال‌هاست كه توسعه دوچرخه‌سواري در ايران در ادبيات رسمي شهري به عنوان يك الزام تعريف شده است، اما فارغ از دستورالعمل‌هاي رسمي، عموما دوچرخه در ايران با دو عنوان شناخته مي‌شود، اول خبرهايي هستند كه هر از چندگاهي از شهرهاي مختلف به گوش مي‌رسند، مبني بر ممنوعيت استفاده زنان از دوچرخه و برخورد با زنان دوچرخهسوار، دوم تاكيد بر فرهنگ‌سازي و ضرورت و نياز شهرهاي كشور به حضور بيش از پيش دوچرخه‌ها. در اين ميان اما بدون حمايت قاطع دولت و برنامه‌هاي عملي به نظر مي‌رسد حتي در دوران شيوع كرونا كه مي‌توانست به بهترين شكل ضرورت استفاده از دوچرخه را براي شهروندان تفهيم كند، همچنان استفاده از دوچرخه به عنوان وسيله حمل‌و‌نقل پاك شهري فراتر از شعارها و برنامه‌هاي تبليغاتي نرفته است. اين در حالي است كه شيوع كرونا در جهان، به يك فرصت بي‌نظير براي جهش در توسعه استفاده از دوچرخه بدل شد. اين فرصت بي‌نظير بدون ورود دولت ممكن نبود، همان طور كه تجربه هند نشان مي‌دهد، كرونا در كوتاه مدت مي‌تواند اقبال عمومي را به استفاده از دوچرخه افزايش دهد، اما بدون وجود زيرساخت‌هاي امن شهري و بدون داشتن برنامه دقيق و سرمايه‌گذاري دولت، اين اقبال پس از پايان همه‌گيري فروكش مي‌كند و دوباره خيابان‌ها عرصه جولان خودروها مي‌شوند.
افزايش بودجه به نفع دوچرخه
پيش از شروع همه‌گيري كرونا، برخي كشورهاي اروپايي مثل دانمارك و هلند سرمايه‌گذاري كلاني در توسعه و رونق دوچرخه‌سواري كرده بودند. شيوع ويروس كرونا ساير كشورهاي جهان را نيز واداشت تا مثل هلند و دانمارك، بخش قابل‌توجهي از سرمايه‌گذاري در حمل‌و‌نقل عمومي شهر را به دوچرخه اختصاص دهند، زيرا پس از شيوع ويروس كرونا، بسياري از مردم تمايلي به استفاده از وسايل حمل و نقل عمومي شلوغ نداشتند و براي حراست از سلامتي خود بيش از پيش از دوچرخه‌هاي‌شان استفاده مي‌كردند. افزايش قابل توجه رويكرد عمومي به استفاده از دوچرخه، دولت‌ها را واداشت تا اين بار هزينه بيشتري را نسبت به پيش از شيوع همه‌گيري كرونا به تامين زيرساخت‌هاي مورد نياز شهري اختصاص دهند. پايگاه تحليل داده «ان. دي. پي»، در ماه مه سال ميلادي جاري طبق اطلاعات جمع‌آوري شده از خرده‌فروشي‌ها و فروشگاه‌هاي اينترنتي دوچرخه در امريكا گزارش داد كه خريد و فروش دوچرخه در امريكا در ماه مارس افزايش بي‌سابقه‌اي داشته است. اين آمار نشان مي‌داد كه فروش دوچرخه‌هاي كودكان پس از همه‌گيري كرونا در امريكا بيش از ۵۰ درصد، دوچرخه بزرگسالان بيش از ۱۲۰ درصد و دوچرخه‌هاي برقي ۸۵ درصد افزايش داشته‌اند. علاوه بر آن، در بسياري از ايالت‌هاي امريكا مشاغل مرتبط با تعمير يا ارايه خدمات دوچرخه در اين ماه به نسبت ماه مشابه در سال قبل، ۲۰ درصد خدمات بيشتري ارايه دادند. اين گزارش نشان مي‌داد كه به‌رغم اينكه بسته شدن مراكز ورزشي، استخرها، زمين‌هاي فوتبال و بسكتبال به طور كلي رغبت امريكايي‌ها را به خريد تجهيزات ورزشي خانگي افزايش داده بود، اما اقبال امريكايي‌ها بيش از همه به خريد دوچرخه‌هاي ارزان‌قيمت بود، جايگزيني سالم براي دور ماندن از ازدحام مترو و اتوبوس‌هاي شهري. «كانورسيشن» در گزارشي يكي از دلايل استقبال عمومي در كانادا و ايالات متحده نسبت به استفاده از دوچرخه را در اين مي‌داند كه هزينه بالاي خريد خودرو، بيمه، نگهداري و سوخت بسياري از شهروندان اين دو كشور را به فكر خريد دوچرخه انداخته است تا جايي كه ركورد فروش دوچرخه در امريكا و كانادا، خصوصا در ابتداي تابستان سال جاري شكسته شد و بسياري از فروشگاه‌هاي فروش دوچرخه با كمبود موجودي مواجه شدند. اين گزارش اهميت سوق شهروندان به استفاده از دوچرخه در همه‌گيري كرونا را در كاهش سرمايه‌گذاري بعدي دولت در ارايه خدمات درماني مي‌داند و با استناد به نتايج يك پژوهش مي‌نويسد كه سرمايه‌گذاري دولت‌ها در توسعه استفاده از دوچرخه عموما ۴۰۰ الي ۵۰۰ درصد بازدهي دارد، زيرا پس از بازه زماني محدود، دولت‌ها براي كنترل ترافيك، آلودگي هوا و سلامت شهروندان خود مي‌توانند بودجه كمتري خرج كنند. شهرونداني كه براي حفظ سلامت خود خانه‌نشين شده‌اند با استفاده از دوچرخه از عواقب خانه‌نشيني و كاهش سطح فعاليت بدن مي‌كاهند، از سوي ديگر اين دوچرخه است كه به عنوان جايگزيني پايدار، مي‌تواند به تدريج با دوركردن خودروها از شهر، ترافيك و آلودگي شهر را كاهش دهد و متعاقب آن، بودجه كمتري از دولت را صرف جبران خسارت‌هاي ناشي از ترافيك و آلودگي شهري بكند. اين گزارش مي‌نويسد هر دلاري كه براي توسعه دوچرخه‌سواري توسط دولت‌ها خرج شود، به «پيشگيري پيش از درمان» كمك مي‌كند.
افزايش خريد دوچرخه پس از پايان اعمال محدوديت‌هاي منع تردد در شهرهاي اروپايي اما با همراهي دولتمردان اين كشورها همراه شد. به گزارش فدراسيون دوچرخه‌سواري اروپا، از زمان شيوع ويروس كرونا در اروپا، ۳۴ شهر از ۹۴ شهر بزرگ در اتحاديه اروپا اعلام كردند كه زيرساخت‌هاي شهري خود را براي حضور بيشتر دوچرخه‌ها آماده كرده يا خواهند كرد. همراه با اقبال بيشتر مردم به استفاده از دوچرخه، دولت‌ها اعلام كردند كه همزمان با شيوع كرونا، خطوط ويژه دوچرخه‌سواري در شهر را افزايش خواهند داد، ورود خودرو به برخي مراكز شهر را محدود و در طرح‌هاي ترافيك شهري با نگاهي ويژه به حضور دوچرخه تجديد نظر خواهند كرد. اين فدراسيون گزارش مي‌دهد كه از زمان شيوع ويروس كرونا در سراسر اروپا بيش از يك ميليارد يورو براي تامين زيرساخت‌هاي دوچرخه‌سواري از سوي دولت‌ها هزينه شده است. از ميان اين كشورها، فنلاند با تخصيص ۷.۷۶ يورو به ازاي هر نفر بيشترين سهم سرمايه‌گذاري دولتي را در تقويت زيرساخت‌هاي دوچرخه‌سواري شهري داشته است. پس از فنلاند، ايتاليا با تخصيص ۵.۰۴ يورو به ازاي هر نفر و فرانسه با تخصيص ۴.۹۲ يورو به ازاي هر نفر در مقام‌هاي بعدي بيشترين اختصاص بودجه به توسعه دوچرخه‌سواري قرار مي‌گيرند.
يارانه خريد دوچرخه
ايتاليا با اتخاذ رويكردي متفاوت، توانست از دوره همه‌گيري كرونا فرصتي براي توسعه دوچرخه‌سواري بهره ببرد. اقدام متفاوت ايتاليا، تخصيص كمك هزينه براي خريد دوچرخه بود. رويترز از ايتاليا گزارش مي‌دهد كه پس از پايان قرنطينه در شهرهاي ايتاليا، دولت ايتاليا پس از اينكه مشخص كرد مترو و اتوبوس‌هاي شهري يكي از مراكز تقويت زنجيره انتقال ويروس كرونا هستند، با سرمايه‌گذاري و ارائه يارانه به شهروندان توانست شاهد افزايش اقبال مردم به دوچرخه باشد. رويترز گزارش مي‌دهد كه پس از ماه مه و پايان قرنطينه در ايتاليا، طي يك ماه ۵۴۰ هزار دوچرخه در سراسر ايتاليا فروخته شد كه به نسبت همين ماه در سال گذشته شاهد ۶۰ درصد افزايش بود. دولت ايتاليا موافقت كرد تا براي جلوگيري از شكل‌گيري ازدحام در مترو و اتوبوس‌ها، به شهرونداني كه قصد خريد دوچرخه‌هاي برقي يا معمولي را دارند، به ازاي هر نفر ۵۰۰ يورو يارانه بدهد. اختصاص اين يارانه از چهارم ماه مه شروع شد و تا پايان سال ۲۰۲۰ ادامه خواهد داشت. دولت ايتاليا ۱۲۰ ميليون يورو را براي طرح تشويقي خود اختصاص داد و اعلام كرد كه در صورت نياز اين بودجه افزايش خواهد يافت. رويترز مي‌نويسد كه پيش از ورود دولت و ارايه طرح تشويقي و يارانه خريد دوچرخه، استفاده از دوچرخه در شهرهاي شمالي ايتاليا رواج داشت، اما با كمك‌هزينه دولت‌شهرهاي جنوبي نيز دوچرخهسوار شدند، تا جايي كه در ماه مه، خريد دوچرخه در شهر رم ايتاليا ۵۰ درصد افزايش يافت.
علاوه بر طرح كمك هزينه خريد دوچرخه در ايتاليا، دولت انگليس تصميم گرفت تا با اختصاص دو ميليارد پوند از فرصت شيوع كرونا در كشور خود به نفع بهبود زيرساخت‌هاي دوچرخه‌سواري استفاده كند. به گزارش پايگاه اطلاع‌رساني دولت انگلستان، دولت انگليس از تاريخ ۹ مه ۲۰۲۰، طرحي را آغاز كرد تا با اجراي آن علاوه بر گسترش استفاده از دوچرخه‌هاي شهري، شهرهاي خود را بيش از پيش به نفع عابران پياده اصلاح كند. طبق اين طرح، مسيرهاي ويژه دوچرخه در سراسر انگلستان با فضاي محافظت شده، پياده‌روهاي وسيع‌تر، اتصال امن‌تر براي تردد دوچرخه و عابران پياده و راهروهاي مخصوص تردد دوچرخه و اتوبوس احداث خواهند شد. دو ميليارد پوند تخصيص داده شده براي اين كار بخشي از بودجه 5 ميليارد پوندي است كه در سال ۲۰۲۰ براي بهبود ناوگان دوچرخه و پياده‌روهاي انگليس در نظر گرفته شده است.
هند؛ اقبال بدون حمايت دولت
با شيوع ويروس كرونا و افزايش آمار مرگ و مير، شهرهاي هند نيز بار ديگر شاهد حضور فراگير دوچرخه‌ها شدند. گاردين در ماه جولاي از استقبال بالاي مردم هند به دوچرخه گزارش داده و نوشته است كه با توجه به ازدحام بسيار بالا در وسايل حمل و نقل عمومي در شهرهاي بزرگ هند، مردم بار ديگر به خريد دوچرخه روي آورده‌اند. اين گزارش به نقل از يكي از فروشندگان دوچرخه در اين كشور نوشته است كه در ابتداي تابستان سال جاري، خرده‌فروش‌هاي دوچرخه ساعات كاري خود را افزايش مي‌دادند تا توان پاسخگويي به حجم مشتريان را داشته باشند. به گفته يكي از فروشندگان، در ژوئن كه محدوديت‌هاي تردد در شهر كاهش يافت، فروش آنها ۲۵ درصد در قياس با همان ماه در سال گذشته افزايش يافت و برخي مشتري‌ها مي‌گفتند كه از 9 سالگي به بعد هرگز سراغ دوچرخه نرفته بودند اما به دليل شيوع كرونا و حفظ سلامت خود بار ديگر مي‌خواهند دوچرخه بخرند. گاردين در اين گزارش مي‌نويسد كه زيرساخت‌ها و حمايت دولت در قياس با استقبال مردم از دوچرخه ناچيز است و روند كندي دارد و دولت هند هنوز نتوانسته است همگام با تقاضاي شهروندانش زيرساخت‌هاي كافي را همزمان با شيوع كرونا تامين كند. به گزارش گاردين، به‌رغم استقبال مردم هند از دوچرخه، هنوز اتومبيل شخصي در هند از منظر فرهنگي و اقتصادي اولويت دارد و نشان متمول بودن خانواده محسوب مي‌شود. از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۷ تعداد خودروهاي شخصي در هند از ۸۹ ميليون به ۲۳۵ ميليون افزايش يافته و بسياري از خانواده‌هاي ثروتمند، لازم مي‌دانند تا براي تك‌تك اعضاي خانواده خود خودروي شخصي تهيه كنند و چون خودرو يكي از نشانگان مهم جايگاه طبقاتي محسوب مي‌شود، به نظر نمي‌رسد كه اقبال مردم به دوچرخه بتواند فعلا به كاهش توليد و خريد خودرو كمك كند. گر چه در دهلي، دو شركت در رقابت با يكديگر با استفاده از اپليكيشن‌هاي دوچرخه‌هاي اشتراكي، زمينه را براي بهره‌مندي ۲۵۰ ايستگاه مترو و اتوبوس‌هاي شهري به دوچرخه‌هاي اشتراكي فراهم كرده‌اند، اما گاردين تاكيد مي‌كند كه به‌رغم ميل عمومي به استفاده از دوچرخه در شهر، هنوز جاده‌هاي شهري و بين‌شهري در هند زيرساخت‌هاي لازم را براي پذيرش دوچرخه‌سواران ندارند. تنها از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵، ۲۵ هزار و ۴۳۵ دوچرخهسوار در هند قرباني زيرساخت‌هاي نامناسب شهري يا جاده‌اي شده‌اند. اين گزارش نشان مي‌دهد كه شيوع كرونا، حتي اگر رغبت مردم را به دوچرخه‌سواري افزايش دهد، بدون ورود و دخالت مستقيم دولت نمي‌تواند نتايج پايداري را داشته باشد.
ايران؛ فرصتي كه از دست رفت
مهرماه سال جاري يكي از وب‌سايت‌هاي فروش كالا با انتشار آمار تفكيك شده نشان داد كه با شيوع كرونا اقبال مردم ايران براي خريد دوچرخه‌هاي دست‌دوم افزايش يافته است. به گزارش اين وب‌سايت، در ۶ ماهه سال ۱۳۹۹، كاربران در شهرهاي مشهد، جوانرود و بندر انزلي بيشترين آمار ثبت آگهي براي خريد يا فروش دوچرخه را در اين اپليكيشن به ثبت رسانده‌اند. نسبت تعداد آگهي دوچرخه به كل آگهي‌هاي اين شهرها به ترتيب، ۶.۶ درصد، ۶.۴ درصد و ۵.۹ درصد است. گرچه آمار منتشر شده توسط اين وب‌سايت نشان از افزايش تمايل برخي شهرهاي كشور به خريد دوچرخه دارد، اما در قياس با ساير كشورهاي جهان، جز يك عدد، آمار رسمي ديگري از افزايش اقبال ايراني‌ها به دوچرخه منتشر نشده است. يعقوب آزاده‌دل، مدير واحد توسعه سيستم‌هاي حمل و نقل پاك سازمان حمل و نقل و ترافيك شهرداري تهران در تير ماه گفته بود كه پس از شيوع كرونا در تهران، استفاده شهروندان از دوچرخه دو برابر شده است، اين تنها رقمي است كه مي‌گويد شهروندان تهراني با شيوع كرونا بيش از پيش از دوچرخه استفاده كرده‌اند. به گفته آزاده‌دل و با توجه به آمارهاي خرداد ماه، دوچرخه در تهران سهم ۴ دهم درصدي خود را به ۸ دهم درصد افزايش داده بود، افزايشي كه به زعم او بايد به 9 دهم درصد مي‌رسيد. با شيوع كرونا در كشور، در ماه‌هاي نخست بار ديگر در مراكز دوچرخه‌هاي اشتراكي به دليل ترس از انتقال ويروس بسته شد، اين تعطيلي مدت زمان زيادي دوام نياورد و شهرداري تهران تلاش كرد تا با اعطاي ۶ هزار كارت اشتراك رايگان در موج اول شيوع كرونا شهروندان را به استفاده از دوچرخه‌هاي اشتراكي سوق دهد، اما به گفته آزاده‌دل، تنها يك ششم اين كارت‌ها فعال شدند و اين امر نيز بعدها از سوي شهرداري دنبال نشد و مردم ترجيح دادند به جاي مترو و اتوبوس‌هاي شهري، از خودروهاي شخصي استفاده كنند. بيش از اين در ميان آمار رسمي نمي‌توان از اقبال شهروندان ايراني به دوچرخه نشاني يافت و شايد از همين رو باشد كه بتوان گفت بدنه شهري ايران فرصت استفاده از كرونا را براي توسعه زيرساخت‌هاي دوچرخه‌سواري از دست داده است. گرچه بسياري از مراجع رسمي همچنان در گفت‌وگوهاي خود به اهميت دوچرخه‌سواري و تاثير آن در قطع زنجيره انتقال ويروس كرونا اشاره مي‌كنند، اما اين گفت‌وگوها در عرصه عمل نشاني بر جاي نگذاشته و از حد توصيه فراتر نرفته است.