«اعتماد» پروژه تحقيقاتي كنترل جمعيت جوندگان با جذب پرندگان شكاري از طريق ايجاد جايگاه آشيانه در ورزنه را بررسي مي‌كند
دفع آفات به چه قيمتي؟
فرناز حيدري
يكي از شايع‌ترين جونده‌كش‌هاي ضدانعقادي يا آنتي‌كواگولانت، وارفارين (Warfarin) است كه در سراسر دنيا مورد استفاده قرار مي‌گيرد. اين سم با ايجاد اختلال در فعاليت ويتامين K سبب لخته شدن و انعقاد خون مي‌شود. در حقيقت ميزان ناكافي ويتامين K جلوي مسير انعقاد خون را مي‌گيرد و باعث خونريزي مي‌شود. مكانيسم پايداري وارفارين در جوندگان هنوز به درستي شناخته نشده اما مطالعات نشان مي‌دهد كه مقاومت جوندگان نسبت به اين سم باعث شده انواع موثرتر و سمي‌تري از آن با نام سوپروارفارين وارد بازار شود. سال‌هاست كه عادت كرده‌ايم براي دفع جوندگان محيط اطراف خود از سم و مخصوصا وارفارين و حتي نسل دوم آن يعني سوپروارفارين استفاده كنيم اما آيا از مضرات زيست‌محيطي استفاده از آفت‌كش‌ها و تاثير آن بر زندگي خود نيز آگاه هستيم؟
انجمن آواي بوم، با هدف كاهش مخاطرات زيست‌محيطي استفاده از سموم شيميايي در كنترل جوندگان و جلوگيري از مسموميت پرندگان و درنهايت كاهش بيماري سالك، اقدامي پيشگامانه را آغاز و تلاش كرده تا با معرفي آشيانه‌هاي مصنوعي پرندگان به عنوان يكي از روش‌هاي بيولوژيكي كنترل آفات گامي موثر در حفاظت از پرندگان بردارد.
در اين گزارش روزنامه اعتماد به شيوع استفاده از آفت‌كش‌ها، مضرات آنها و در انتها نيز پروژه تحقيقاتي كنترل جمعيت جوندگان با جذب پرندگان شكاري از طريق ايجاد جايگاه آشيانه پرداخته است.
آفت و آفت‌كش‌ها
آفت به هرگونه ارگانيسم يا موجود زنده‌اي اطلاق مي‌شود كه با ما انسان‌ها براي غذا رقابت كند يا به زمين‌هاي كشاورزي و باغات حمله كند يا باعث گسترش بيماري‌ها شود يا حتي به عبارت ساده‌تر به هر چيزي كه باعث مزاحمت براي انسان‌ها شود، آفت گفته مي‌شود. در اكوسيستم‌هاي طبيعي، دشمنان طبيعي اعم از شكارچيان، پارازيت‌ها و ارگانيسم‌هاي بيماري‌زا مسووليت كنترل جمعيت‌هاي 50 الي 90درصد از گونه‌هاي آفت را برعهده دارند. اين چرخه يك جزو حياتي از كره‌زمين است در حالي كه وقتي ما در اكوسيستم‌هاي طبيعي دخل و تصرف كرده و آنها را ساده‌تر مي‌كنيم، اين نوع تعادل‌هاي طبيعي را هم برهم مي‌زنيم؛ به همين دليل است كه وقتي يك نوع آفت در محيط‌هاي تحت تاثير عوامل انساني طغيان مي‌كند، دفع آن از نظر بازه زماني اغلب طولاني‌مدت و حتي ناموفق است.
كارشناسان مي‌گويند ما بايد تصميم بگيريم كه براساس چه راهكارهايي قرار است از مزارع، درختان و محيط‌هاي زيست خود در برابر حشرات و ساير انواع آفات كه زماني طبيعت آنها را بدون هيچ هزينه‌اي دفع مي‌كرد، حفاظت كنيم. استفاده از انواع آفت‌كش‌ها، علف‌كش‌ها و حشره‌كش‌ها يكي از ساده‌ترين و پرخطرترين راهكارهاي انساني بوده اما دنيا در برهه كنوني به اين نتيجه رسيده كه مصرف مواد شيميايي مي‌تواند براي خود انسان‌ها هم به‌شدت آسيب‌زا باشد.
سازمان بهداشت جهاني و برنامه محيط‌زيست سازمان ملل، برآورد كرده‌اند كه هر ساله 25 ميليون نفر به دليل سموم كشاورزي و كار با آن در كشورهاي در حال توسعه مسموم مي‌شوند و نتيجه آن هم سالانه 22 هزار مورد مرگ و مير است. مسوولان بهداشت و سلامت معتقدند آمارهاي ناشي از اين مساله به واسطه گزارش‌دهي ضعيف، فقدان پزشكان متخصص و ناشناخته باقي ماندن افراد مسموم شده از حد تخمين زده شده، خيلي بيشتر است و اين تهديد سلامت عملا دست‌كم گرفته شده است.
نبايد فراموش كرد كه سه‌چهارم آفت‌كش‌ها را بايد با دست درست كرد و لذا فقدان آموزش صحيح براي استفاده‌كنندگان خود نوعي چالش است. حداقل 30 هزار مورد از انواع آفت‌كش‌هايي كه در بازارهاي جهاني مورد استفاده قرار مي‌گيرند، سمي هستند و مي‌توانند مشكلات حادي ايجاد كنند. از طرف ديگر خيلي از مصرف‌كنندگان آفت‌كش‌ها نمي‌دانند كه لباس‌هاي آنها به راحتي با اين مواد سمي آغشته شده و اغلب به راحتي ساير اعضاي خانواده را هم آلوده مي‌كنند. در كنار همه اينها بازي كودكان در زمين‌هاي سمپاشي شده را هم درنظر بگيريد. آيا همه اين موارد خبر از آسيب‌هاي غيرقابل جبران نمي‌دهند؟
چه راهكار ديگري وجود دارد؟
كنترل بيولوژيكي با استفاده از شكارچيان طبيعي، پارازيت‌ها و پاتوژن‌ها اعم از ويروس‌ها و باكتري‌هاي بيماري‌زا يكي از راهكارهايي است كه مي‌تواند در كنترل جمعيت آفات به صورت پايدار موثر واقع شود. برآوردها نشان مي‌دهد كه بيش از 300 پروژه كنترل بيولوژيكي كه در دنيا اجرايي شده، موفقيت‌آميز بوده و چيني‌ها به طور اخص توانسته‌اند موفقيت‌هاي زيادي در كنترل بيولوژيكي داشته باشند. در كشورهايي مانند نيجريه كشاورزان در پرورش غلات از روش رهاسازي زنبورهاي پارازيت به جاي آفت‌كش استفاده مي‌كنند و نه‌تنها موفق بوده‌اند بلكه توانسته‌اند مابه‌ازاي هر يك دلاري كه صرف خريد زنبور مي‌كنند، 178 دلار ذخيره كنند. كنترل بيولوژيكي مزاياي متعددي دارد كه از آن جمله مي‌توان به انتخاب گونه هدف و عدم استفاده از مواد سمي براي ساير گونه‌ها اشاره كرد.
كنترل بيولوژيكي
انجمن حفاظت پرندگان آواي بوم در راستاي حفاظت از پرندگان و حفظ محيط‌زيست طي يك طرح پژوهشي، اقدام به نصب تعدادي جايگاه آشيانه مصنوعي پرندگان شكاري در منطقه تاغ‌زار ورزنه كرده است. اين اقدام كه در اواسط دي ماه سال جاري انجام شد؛ با همكاري و مشاركت شهرداري ورزنه، انجمن دوستداران ميراث فرهنگي و طبيعي ورزنه و اداره كل حفاظت محيط‌زيست استان اصفهان صورت گرفت.
ياسمين يوسفي تودشكي يكي از اعضاي انجمن حفاظت از پرندگان آواي بوم و مسوول برنامه‌ريزي اين طرح به «اعتماد» مي‌گويد: «منطقه ورزنه، يك منطقه سالك‌خيز است و از مرداد سال ۹۶ طرح مبارزه با بيماري سالك در آن اجرا شده است. تصور بر اين است كه افزايش تعداد جوندگان در اين منطقه نقش بسزايي در افزايش سالك داشته و عامل انتقال بيماري را پشه‌هايي مي‌دانند كه با جوندگان منطقه ارتباط داشته‌اند. سالك يا ليشمانيوز جلدي، نوعي بيماري انگلي است كه به وسيله نيش پشه خاكي به انسان منتقل مي‌شود. با توجه به اينكه جوندگان ازجمله گونه جربيل بزرگ به عنوان يكي از مخازن اصلي بيماري سالك شناخته شده‌اند، هر ساله در مناطقي كه با اين بيماري روبه‌رو هستند، اقدامات متعددي شامل سمپاشي اراضي، لانه‌كوبي جوندگان، طعمه‌گذاري و دفن بهداشتي زباله توسط شهرداري و ارگان‌هاي مسوول صورت مي‌گيرد.»
يوسفي در عين حال به بازديدهاي مكرر از منطقه اشاره كرده و مي‌افزايد: «تاغ‌زارهاي ورزنه با وجود اينكه به طور طبيعي مي‌تواند زيستگاهي براي انواع جوندگان باشد اما با وجود خشك شدن تالاب گاوخوني همچنان پناهگاه مناسبي را براي انواع پستانداران نظير روباه و شغال و پرندگاني از جمله سبزقبا، سنگ‌چشم‌ها، پرندگان شكاري و انواع جغدها فراهم آورده است كه اين پرندگان در كنار روباه و شغال از كنترل‌كنندگان جوندگان در طبيعت محسوب مي‌شوند. بنابراين نمي‌توان حضور جوندگان را به تنهايي عامل گسترش سالك دانست. اقداماتي نظير سمپاشي و مصرف جونده‌كش، حيات كنترل‌كنندگان طبيعي را هم به خطر انداخته و با حذف و نابودي آنها نيز جوندگان با قدرت بيشتري تكثير مي‌شوند؛ از طرفي حفظ پوشش گياهي تاغ در كنار احياي تالاب مي‌تواند باعث كاهش ريزگرد در شرق استان اصفهان گردد، بنابراين بهره‌گيري از روش‌هاي مبارزه بيولوژيكي تنها در كنار مديريت پساب فاضلاب شهري و حفظ و توجه به حريم طبيعت مي‌تواند راهكار مناسبي باشد.» ياسمين يوسفي، كارشناس پروژه تحقيقاتي كنترل جمعيت جوندگان با جذب پرندگان شكاري از طريق ايجاد جايگاه آشيانه مي‌گويد: «اولين راهكار براي مكان‌هايي كه با مشكل جوندگان روبه‌رو هستند، در ابتدا حل مشكل فاضلاب‌ها و جلوگيري از ريختن باقيمانده غذا در جويبار و به طور كلي مديريت دفن زباله است. در مرحله بعد غذا ندادن در معابر و شهرها به سگ‌ها، گربه‌ها و حتي پرندگان است. چون علاوه بر ايجاد معضل در تكثير بيش از حد حيوانات ولگرد و ايجاد بيماري در اثر خوردن غذاي نامطلوب در پرندگان و گسترش بيماري‌هاي واگير و برهم زدن اكوسيستم بيشتر اين غذا در دسترس جونده‌ها قرار مي‌گيرد. اين را هم اشاره كنم كه در جوامع محلي مديريت خوراك دام، شامل نظافت جايگاه‌هاي نگهداري دام هم هست تا هيچ‌گونه غذا و محل پناه گرفتن براي جوندگان وجود نداشته باشد يا دست‌كم كمتر شود و پس از اجراي اين موارد دومين راهكار روش‌هاي بيولوژيك هستند.»
يوسفي در پاسخ به اين سوال كه آيا انجام اين كار به واسطه دخالت در طبيعت، مي‌تواند سرچشمه تاثيرات زيان‌بار ديگر باشد يا خير، مي‌گويد: «پديدار شدن اكوسيستم‌ها ميلياردها سال زمان برده و روابطي كه بين گونه‌ها در هر اكوسيستم وجود دارد، بسيار پيچيده است. هر فعاليتي كه در طبيعت انجام مي‌شود، قطعا روي ساير گونه‌ها تاثيرگذار است بنابراين براي هر گام بايد محتاطانه و با تحقيق پيش رفت. در بحث جلب پرندگان به وسيله آشيانه‌هاي مصنوعي به خصوص در كشور نياز به مطالعه بيشتري هست. اين آشيانه‌ها مي‌توانند به عنوان يك دام اكولوژيكي محسوب شوند به اين معنا كه مي‌توانند يك زيستگاه نامطلوب براي پرندگان و جوجه‌هاي آنها باشند و حتي آنها و ساير گونه‌ها را نيز با خطر روبه‌رو كنند. از طرفي در صورت مطالعه و رعايت جوانب از پتانسيل بسيار خوبي در فعاليت‌هاي آموزشي و كنترل آفات به صورت بيولوژيكي برخوردارند. ما در آواي بوم سعي كرديم تا خطاها را به حداقل برسانيم؛ به عنوان نمونه و خيلي خلاصه در بخش ساخت به ابعاد، ارتفاع و فاصله نصب مناسب براي پرنده شكاري موردنظر و در بخش اجرا و نصب نيز مواردي چون فاصله از جاده، منابع انساني، آشيانه پستانداران اطراف و حتي پوشش گياهي منطقه و عدم پاكوب پوشش را مدنظر قرار داديم و به توصيه منابع موجود فصل زمستان را انتخاب و از نصب در فصل بهار به دليل حضور احتمالي لانه‌هاي فعال پرندگان و حتي پستانداران منطقه خودداري شد. اين آشيانه‌ها با همكاري اداره محيط‌زيست ورزنه حفاظت و پايش شده و تمامي تغييرات يادداشت و رصد خواهد شد.»
اين كارشناس محيط‌زيست در مورد نوآوري‌هاي اين طرح پژوهشي و بهره‌مندي از تجارب جهاني مي‌گويد: «مطالعات گسترده‌اي در سطح جهاني به عنوان يك روش نوين در مبارزه بيولوژيكي از اين طريق در حال انجام است، به عنوان مثال جذب چرخ‌ريسك بزرگ براي كنترل كاترپيلار باغات سيب كه توسط موسسه بوم‌شناسي هلند انجام شده يا نصب آشيانه براي جغد انبار و دليجه براي كنترل جوندگان در مزارع. انجمن آواي بوم اين مطالعه را در ورزنه آغاز كرد و انتظار مي‌رود تا با همزماني اوج شيوع سالك در ماه‌هاي آغازين سال و زادآوري پرندگان شكاري و فعاليت بيشتر آنها در شكار جوندگان براي تغذيه جوجه‌ها در اين فصل شاهد كاهش جمعيت جوندگان و در پي آن كاهش بيماري باشيم.»
يوسفي در خاتمه يادآور مي‌شود اميد داريم كه با پيشبرد طرح موجود و رفع نقص‌هاي احتمالي پس از حصول نتيجه بتوانيم براي ساير نقاط كشور هم اين پيشنهاد را داشته باشيم و گام موثري در كاهش استفاده از سموم و حفظ گونه‌هاي جانوري
به خصوص پرندگان و در پي آن حفظ سلامت هموطنان‌مان برداريم.»