تلاش نيروهاي مسلح ارمنستان براي سرنگوني پاشينيان شكست خورد
كودتاي نيم‌بند در ايروان
شهاب شهسواري
سه ماه و نيم بعد از ترك مخاصمه در قره‌باغ و عقب‌نشيني ارتش ارمنستان از اكثر متصرفات اشغالي‌اش در خاك جمهوري آذربايجان، اوضاع سياسي در ايروان همچنان متشنج است. روز پنجشنبه، نيكول پاشينيان، نخست‌وزير ارمنستان با حضور در ميان هوادارانش در خيابان‌هاي ايروان ادعا كرد كه كودتايي از سوي سران ارتش عليه او برنامه‌ريزي شده بود، اما او قصد خروج از كشور و ترك قدرت ندارد و همچنان به انجام وظايفش ادامه مي‌دهد. ادعاي پاشينيان مبني بر تلاش ارتش براي كودتا بعد از آن بود كه رييس ستاد مشترك نيروهاي مسلح ارمنستان با انتشار بيانيه‌اي خواهان كناره‌گيري نخست‌وزير از قدرت شد. روز پنجشنبه، هواداران و مخالفان نيكول پاشينيان تجمع‌هايي اعتراضي را در پايتخت ارمنستان برگزار كردند و نخست‌وزير اعلام كرد كه ژنرال اونيك گاسپاريان، رييس ستاد مشترك نيروهاي مسلح را از كار خود بركنار كرده است. در بيانيه ستاد مشترك نيروهاي مسلح ارمنستان آمده بود: «نيروهاي مسلح براي مدتي طولاني صبورانه حملات بي‌اعتباركننده دولت كنوني را تحمل كرده‌اند، اما هر چيزي حدي دارد. نيروهاي مسلح آماده است تا با افتخار مسووليت خود را عملي كند.» اين بيانيه نخست‌وزير را «ناتوان از تصميم‌هاي صحيح» توصيف كرده بود و خواستار كناره‌گيري او از قدرت شد. با اين حال نيكول پاشينيان بعد از شركت در تجمع هوادارانش «تلاش براي كودتا را كاملا قابل مديريت» توصيف كرد و تلويحا اين اقدام را شكست خورده خواند.
تجمع‌هاي موازي در ايروان
روز پنجشنبه و در پي انتشار بيانيه ستاد كل نيروهاي مسلح ارمنستان، پاشينيان از هواداران خود دعوت كرد تا براي مقابله با اقدام‌هاي ارتش به خيابان‌ها بريزند، در برابر مخالفان نيز در مركز شهر ارمنستان تجمع كردند. براساس گزارش خبرگزاري فرانسه، نزديك به 20 هزار نفر از هواداران پاشينيان و 10 هزار نفر از مخالفان او در اين تجمع‌ها حاضر شدند. مخالفان با ايجاد سنگرها و برپا كردن چادرهايي در اطراف ساختمان پارلمان، از قصد خود براي تحصن و اعتراض طولاني‌مدت تا زمان بركناري پاشينيان از قدرت خبر دادند. وازگن مانوكيان، رهبر مخالفان و وزير دفاع پيشين گفته است كه هوادارانش تا زمان بازگشت نمايندگان به پارلمان و راي عدم اعتماد به پاشينيان، اطراف ساختمان پارلمان را ترك نخواهند كرد. ارتش ارمنستان از سال 2008 كه براي سركوب اعتراضات در ميدان آزادي ايروان، به سمت تجمع‌كنندگان شليك كرد و 10 نفر را به كام مرگ كشاند، تا به امروز دخالت آشكاري در مسائل سياسي اين كشور نكرده بود، اما اقدام اخير ستاد كل نيروهاي مسلح در انتشار بيانيه‌اي در مورد عدم كفايت سياسي نخست‌وزير و ضرورت كناره‌گيري او از قدرت، باعث شده است تا ادعاي پاشينيان مبني بر قصد ارتش براي كودتا، اعتبار بيشتري پيدا كند. علي‌رغم اين تحولات، روز پنجشنبه هيچ نشانه‌اي از اقدام نظامي عليه مقام‌هاي سياسي ارمنستان ديده نشد. با اين حال نيكول پاشينيان در جمع هوادارانش با هشدار نسبت به اقدام‌هاي ارتش گفت: «من به تمامي ژنرال‌ها، افسران و سربازان دستور مي‌دهم وظيفه خودشان را در محافظت از مرزهاي كشور و تماميت ارضي انجام دهند. نيروهاي مسلح بايد از مردم و مقام‌هاي منتخب سياسي فرمان ببرند.» پاشينيان همچنين هشدار داد اگر مخالفان «پاي‌شان را از موضع‌گيري‌ها و انتقادهاي سياسي فراتر بگذارند» آنگاه عاملان چنين اقداماتي را بازداشت خواهد كرد. وزارت دفاع ارمنستان هم با صدور بيانيه‌اي تاكيد كرد: «هرگونه تلاش براي دخالت نظاميان در فرآيندهاي سياسي كشور غيرقابل قبول است.» پاشينيان بيانيه اخير ستاد مشترك نيروهاي مسلح را يك «واكنش احساسي» به تصميم اخير او براي اخراج معاون ستاد ژنرال تيگران خاچاطوريان توصيف كرد. پاشينيان در طول سه ماه گذشته، تعداد زيادي از فرماندهان ارتش را به دليل آنچه برنامه نوسازي ارتش ارمنستان توصيف كرده است از كار بركنار كرده كه اين اقدام‌ها به نارضايتي در ميان نيروهاي مسلح از او دامن زده است.
ادعاي دخالت مسكو در تلاش براي كودتا
گروهي از رسانه‌ها و تحليلگران معتقدند كه كودتاي اخير در ارمنستان با حمايت مسكو طرح‌ريزي شده بود. درست ساعاتي بعد از ادعاي تلاش براي كودتا، ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه در تماسي تلفني با نيكول پاشينيان، نخست‌وزير ارمنستان گفت‌وگو كرد و خواستار خويشتندار همه طرف‌ها در ارمنستان شد. سرگئي لاوروف، وزير خارجه روسيه هم در اظهاراتي وقايع اخير را «مرتبط با مسائل داخلي ارمنستان» توصيف كرد. لاوروف در تماس با همتاي ارمني خود، آرا عيوضيان، اظهار اميدواري كرد كه مسائل جاري در ايروان به صورت مسالمت‌آميز حل و فصل شود. رسانه‌ها مدت‌هاست كه از نارضايتي كرملين از سياست‌هاي نيكول پاشينيان و رويكرد غرب‌گرايي او مي‌نويسند و حتي بسياري از ناظران معتقدند كه دولت روسيه در نبردهاي اخير قره‌باغ برخلاف هميشه تلاش چنداني براي كمك نظامي به ارمنستان نكرد. دولت روسيه در بحبوحه جنگ اخير در قره‌باغ اعلام كرد كه براساس پيمان‌هاي امنيتي ميان دو كشور، تنها در صورتي كه سرزمين اصلي ارمنستان مورد حمله خارجي قرار بگيرد خود را موظف به حمايت نظامي از اين كشور مي‌داند. نهايتا، آبان ماه امسال، پوتين شخصا براي ترك مخاصمه ميان ارمنستان و جمهوري آذربايجان پيشقدم شد و الهام علي‌اف، رييس‌جمهور آذربايجان و نيكول پاشينيان، نخست‌وزير ارمنستان را وادار به امضاي توافق آتش‌بسي كرد كه از سوي بسياري از منتقدان پاشينيان در ارمنستان، به معناي تسليم كامل ارمنستان در جنگ و عقب‌نشيني كامل از حمايت از ارمني‌هاي ساكن قره‌باغ بود. علي‌رغم گزارش‌ها و تحليل‌ها، ايروان و مسكو، چندان تمايلي به علني كردن اختلاف‌هاي خود تاكنون نشان نمي‌دادند و در عيان از روابط نزديك و صميمانه سخن مي‌گفتند. اما سه‌شنبه هفته گذشته، نيكول پاشينيان در يك سخنراني علنا از عملكرد روسيه در جنگ اخير انتقاد كرد. نخست‌وزير ارمنستان با اشاره به موشك‌هاي روسي كه در اختيار نيروهاي مسلح ارمنستان قرار دارد، گفت: «بسياري از اين موشك‌ها اصلا عمل نمي‌كردند، شايد فقط 10درصد آنها در عمليات منفجر شدند.» نخست‌وزير ارمنستان اين اظهارات را در مورد سامانه‌هاي موشكي مدرن اسكندر روسيه بيان كرده است كه در اختيار ارمنستان قرار دارد. با اين حال وزارت دفاع روسيه بلافاصله بعد از اين اظهارنظر با انتشار بيانيه‌اي ادعاي پاشينيان در مورد استفاده از موشك اسكندر در نبردهاي اخير قره‌باغ را تكذيب كرد و نوشت: «اظهارات نخست‌وزير ارمنستان به شدت گمراه‌كننده و بر‌مبناي اطلاعات غلط است، تمامي سامانه‌هاي موشكي تاكتيكي اسكندر روسي براساس آمار و اطلاعات به‌روز، دست نخورده در انبارهاي مهمات نظامي ارمنستان هستند و از آنها در نبرد اخير هيچ استفاده‌اي نشده است.» وازگن مانوكيان، نخستين نخست‌وزير و وزير دفاع پيشين ارمنستان كه اصلي‌ترين رهبر مخالفان پاشينيان محسوب مي‌شود، در گفت‌وگويي با پايگاه خبري ديلي‌بيست گفته است كه از حمايت كامل دولت روسيه برخوردار است و همچنان روابط بسيار نزديك و مستمري با ژنرال‌هاي ارتش ارمنستان دارد. مانوكيان در اين گفت‌وگو تقصيرات شكست اخير ارمنستان در نبرد قره‌باغ را بر‌عهده پاشينيان مي‌داند و مي‌گويد: «هر آنچه را كه بين سال‌هاي 1992 تا 1993 تحت فرماندهي من تصرف كرده بوديم ازدست داد. ما قصد داريم پاشينيان را پاي ميز محاكمه بكشانيم و تحقيقات در اين مورد كه چرا سرزمين‌ها را از دست داد و 5000 نفر را به كشتن داد، آغاز كنيم.» اما ادعاي دخالت روسيه در تلاش‌ها براي بركناري پاشينيان فقط به اين ادعاها خلاصه نمي‌شود. آرتور پارونيان، تحليلگر مسائل سياسي ارمنستان به ديلي‌بيست مي‌گويد كه ژنرال والري گراسيموف، فرمانده ستاد مشترك ارتش روسيه، مستقيما از همتاي ارمني خود اونيك گاسپاريان خواسته تا به هر شكل ممكن از دست پاشينيان خلاص شود. به گفته اين تحليلگر ارمنستاني، امضاي فرماندهان ستاد مشترك نيروهاي مسلح ارمنستان پاي بيانيه در مورد عدم كفايت سياسي نخست‌وزير و درخواست كناره‌گيري او، به توصيه مستقيم مقام‌هاي نظامي روسيه انجام شده است.
واكنش‌هاي بين‌المللي
سعيد خطيب‌زاده، سخنگوي وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران، در واكنش به تحولات اخير در ارمنستان اظهار داشت: به دقت در حال پيگيري تحولات در اين كشور هستيم. سخنگوي وزارت امور خارجه تمامي طرف‌ها در ارمنستان را به خويشتنداري و اجتناب از خشونت دعوت كرد. ند پرايس، سخنگوي وزارت خارجه ايالات متحده امريكا گفت: «ما به همه طرف‌ها در ارمنستان يادآوري مي‌كنيم كه اساس دموكراسي اجتناب نيروهاي مسلح از دخالت در امور سياست داخلي است.» سخنگوي اتحاديه اروپا نيز از همه طرف‌هاي ارمني خواست آرامش و خويشتنداري نشان دهند و تاكيد كرد: «اختلاف‌هاي سياسي بايد به صورت مسالمت‌آميز و با پايبندي كامل به اصول و فرآيندهاي دموكراسي پارلماني حل و فصل شوند. براساس قانون اساسي ارمنستان، نيروهاي مسلح بايد در مسائل سياسي بي‌طرف باشند و امور تحت كنترل افراد غيرنظامي قرار داشته باشد. حفظ دموكراسي و نظام قانوني تنها راه موثر براي فايق آمدن ارمنستان به چالش‌هايي است كه با آن مواجه است.» «اوآنا لانگسكو» سخنگوي ناتو در واكنش به تحولات ارمنستان گفت: ما از نزديك شرايط را در كشور شريك‌مان ارمنستان رصد مي‌كنيم. بسيار مهم است كه از اظهارات و اقداماتي كه باعث افزايش تنها مي‌شود خودداري شود. او در ادامه افزود: هرگونه اختلاف سياسي بايد به صورت صلح‌آميز و دموكراتيك و تحت قانون اساسي ارمنستان حل و فصل شود. «مولود چاووش اوغلو» در جريان كنفرانس خبري مشترك خود با همتاي مجارستاني در بوداپست گفت: «هر زمان كودتايي حادث شود، ما آن را محكوم مي‌كنيم. ما اين تلاش (براي كودتا در ارمنستان) را قاطعانه محكوم مي‌كنيم.» وزير خارجه تركيه ادامه داد: «انتقاد از دولت و درخواست براي استعفايش، يك موضوع نرمال است اما سرنگوني آن با كمك ارتش، غيرقابل قبول است.» چاووش اوغلو افزود: «ثبات در ارمنستان براي اجراي توافق آتش‌بس در قره‌باغ، از اهميت حياتي برخوردار است و به همين دليل، تركيه از نزديك تحولات را در ايروان دنبال مي‌كند.» «الهام علي‌اف» رييس‌جمهور آذربايجان امروز (جمعه) با صدور بيانيه‌اي درباره برخي تلاش‌ها براي كودتا در ارمنستان، گفت اين كشور تاكنون در چنين وضعيت رقت‌انگيزي نبوده است. به نوشته خبرگزاري «اسپوتنيك»، علي‌اف با بيان اينكه «نيكل پاشينيان» نخست‌وزير ارمنستان، اين كشور را به فاجعه و ويراني كشاند، گفت البته تلاش براي كودتا يك مساله داخلي ارمنستان كه حكومت آن را زير سوال مي‌برد. او با ابراز اميدواري براي پايبند ماندن ارمنستان به توافق دهم نوامبر ۲۰۲۰ مبني بر آتش‌بس در منطقه «قره‌باغ كوهستاني»، به ايروان هشدار داد اگر اين توافق را نقض كند، در وضعيت به مراتب وخيم‌تري گرفتار خواهد شد.