در صد سالگي كودتاي سوم اسفند
انگليس، قزاق‌خانه و رضا
محمود فاضلي
موسسه مطالعات و پژوهش‌هاي سياسي به مناسبت صدمين سالگرد كودتاي سوم اسفند 1299ژ دست به خوانشي تازه از زندگي مهره نظامي كودتا و سرسلسله دودمان سلطنتي بعدي، رضا پهلوي، زده است. «رضانام تا رضاخان: زندگي‌نامه رضا شاه پهلوي از 1256تا 1299» عنوان كتابي به قلم هدايت‌الله بهبودي است كه به حيات سياسي و اجتماعي رضا پهلوي از بدو تولد تا كودتاي سوم اسفند 1299 پرداخته است. دركتاب علاوه بر زندگي رضانام- رضاخان بعدي- تا حدي زمانه او هم مورد بحث و نظر قرار گرفته است.
تاريخ معاصر ايران مشحون از رخدادها و تحولاتي است كه روندهاي سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي كشور را دستخوش تغيير كرده است. جنگ‌هاي ايران و روس، انقلاب مشروطه، كودتاي مرداد 1332 و انقلاب اسلامي شماري از اين تحولات تاريخ‌ساز است كه روندهاي پيش از خود را دستخوش دگرگوني كرده است. در ميان اين تحولات اما كودتاي سوم اسفند 1299 موسوم به «كودتاي سياه» نقشي كليدي در آينده ايران برجاي گذاشت. مقدمات تغيير سلطنت از همين واقعه رقم خورد، دولت دست‌نشانده براي نخستين بار در تاريخ ايران ظهور يافت و روند اجتماعي و فرهنگي جامعه سنتي ايران به كلي متحول شد. به همين سبب است كه رضاخان پهلوي به طور عام و واقعه كودتاي سوم اسفند به طور خاص حائز اهميت فراواني است و بايد مورد توجه قرار گيرد. با كودتاي 1299 در يكصد سال پيش، تاريخ معاصر ايران وارد مرحله تازه‌اي شد. يك افسر ناشناس قزاق به نام رضاخان،كه در ميان هم‌قطارانش به رضا ماكسيم مشهور بود، زمام امور را به دست گرفت و 4 سال بعد بر تخت پادشاهي ايران تكيه زد و «رضاشاه پهلوي» شد. رضاشاه پهلوي سرگذشتي بس خواندني و عبرت‌آموز دارد. او را ماموران انگليسي در ايران «نشان» كرده بودند و با برنامه‌ريزي همان‌ها به قدرت رسيد. به قدرت رسيدن او براي ايران فاجعه بود. با رضاشاه مشروطيت در ايران برچيده و استبداد مجددا بازسازي شد. اين پرسش همواره در حافظه تاريخ مردمي اين سرزمين مطرح است كه چرا روشنفكران پس از منحرف كردن انقلاب مشروطه و تبديل آن به بحران مشروطيت، چاره كار را در استبداد منور ديدند. اين استبداد حاصلش جز تباهي و فساد و اختناق و از ميان رفتن امنيت فردي و اجتماعي چيزي نبود. بيش از 4 سال سلطه غيررسمي يك نظامي پس از كودتا و سپس 16سال سلطنت او، جان و مال و امنيت تمام مردم ايران را به خطر انداخت و كسي را ياراي نفس كشيدن نبود، حتي حلقه ياران اوليه‌اش نيز شامل اين قتل‌ها و تعرض‌ها شدند. به باور نويسنده از خطا و خيانت غرب‌زدگان عصر مشروطه و رضاخان شگفت انگيزتر، تلاش و هياهوي فراوان اين روزگار در فضاي مجازي در سايه سنگين ابرهاي سياه اغفال از سوي برخي كه بي‌سند ادعا مي‌كنند و نامعتبر مي‌نويسند و از سر لجاجت سعي دارند رضاشاه را قهرمان ملي جا بزنند!
نويسنده در كتاب 396 صفحه‌اي خود كوشيده است شخص رضاخان را با نگاه به 3 دايره متحدالمركز، «انگليس، قزاق‌خانه و رضا» بنويسد. دايره اول با شعاع بزرگ‌تر، دولت انگليس است. انگليس پيروز جنگ براي استقرار نفوذ و تامين منافع سياسي اقتصادي خود در شمال آفريقا و غرب آسيا به تناسب شرايط هر كشور سياستي پيش گرفت. اين شرايط در ايران با جلوگيري از نفوذ كمونيسم همراه شد. دايره دوم با شعاع بزرگ، قزاق‌خانه، محل كار رضاخان است. او از 12 سالگي وارد اين سازمان نظامي شد و در فراز و فرود آن نقش پذيرفت. قزاق‌خانه محل توجه دولت انگليس براي پياده كردن راهبرد اصلي‌اش در ايران، تاسيس قشون متحد‌الشكل، بود. دايره سوم با شعاع كوچك‌تر، رضانامه و در دو دهه بعد رضاخان است. اگر زندگي رضاشاه پهلوي به 3 دوره اصلي، الف - تولد تا كودتاي 1299، ب- كودتا تا پادشاهي، پ- پادشاهي تا سقوط بخش‌پذير باشد، اين كتاب شامل دوره اول يعني 1256 تا 1299ش است.
آثار انقلاب اكتبر روسيه بر ايران، پايان جنگ جهاني اول، قرارداد 1919، ارتقاي بريگاد قزاق به ديويزيون، سرازيري مستشاران نظامي و مالي بريتانيا به ايران، استحاله قزاق‌خانه روسي به انگليسي و سياست انگلستان در ايران بين دو جنگ جهاني از موضوعات اشاره شده در اين كتاب است. همچنين،علاوه بر زندگي رضانام، رضاخان بعدي تا حدي زمانه او هم مورد بحث و نظر قرار مي‌گيرد.
نويسنده در اين اثر با زاويه كمتر شناخته شده‌اي به زندگي پيش از سلطنت پهلوي اول مي‌پردازد. براي نگارش اين كتاب، صد‌ها سند انگليسي و آثار و كتاب‌هاي مهجوري مثل كتابي از يك فرمانده روس ترجمه شده و مورد استفاده قرار گرفته است. پس از آن چگونگي بركشيدن رضا خان را بيان مي‌كند. بركشيدني كه در سوم اسفند 1299 پايان مي‌يابد. در اين اثر تاحدي درباره زمانه رضاخان بحث مي‌شود. از آثار انقلاب اكتبر روسيه بر ايران، پايان جنگ جهاني اول، قرارداد 1919، ارتقاي بريگاد قزاق به ديويزيون، سرازيري مستشاران نظامي و مالي بريتانيا برايران، استحاله قزاق‌خانه روسي به انگليسي و سياست انگلستان در ايران بين دو جنگ جهاني سخن به ميان آمده است. پايان بخش اين كتاب 396 صفحه‌اي، چاپ 41 تصوير از چهره‌هاي اين دوره تاريخي است.