دورنماي احياي برجام
اردشير سنايي
پس از چند ماه كه داستان احياي برجام، بازگشت امريكا به توافق هسته‌اي و برداشتن تحريم‌ها در پي پيروزي جو بايدن در انتخابات رياست‌جمهوري 2020 و به قدرت رسيدن دموكرات‌ها مطرح بود، به نظر مي‌رسد مذاكرات فشرده‌اي كه انجام شده و تلاش‌هايي كه چه از داخل برجام و چه خارج از آن صورت گرفته اثربخش بوده و اتفاق جديدي در راستاي بازگشت ايالات متحده به برجام و اجراي كامل اين توافق از سوي همه طرف‌ها (هم ايران و هم امريكا) در حال رخ دادن است. اين موضوع در تغيير لحن مقامات امريكايي قابل مشاهده است؛ آنها ابتدا تاكيد داشتند كه ايران بايد گام اول را بردارد و به اجراي تعهداتش ذيل توافق هسته‌اي بازگردد تا امريكا نيز چنين كند اما اكنون آنها موضع خود را تا حدي تغيير داده‌اند. مسوولان ايراني نيز تغييراتي را در لحن و نوع موضع‌گيري‌هاي خود داشته‌اند كه البته بايد تاكيد كرد اين تغيير به اندازه تغيير مواضع مقامات امريكايي شفاف نيست اما آن طور كه از شواهد پيداست بحث بازگشت گام به گام به‌طور جدي مطرح است. در حال حاضر فضاي جديدي ايجاد شده و خوش‌بينانه‌تر مي‌توان به موضوع احياي مجدد برجام نگاه كرد اما اينكه آيا روز سه‌شنبه مي‌تواند تغييرات بسياري را در مسير احياي برجام ايجاد كند، بعيد به نظر مي‌رسد. احتمالا مذاكرات فشرده از طريق تلاش‌هايي كه از درون و بيرون برجام صورت مي‌گيرد و همچنين ابتكاراتي كه مي‌توانند در اين راستا مطرح شوند، ادامه خواهند يافت تا هر دو طرف يك نقطه موضعي مشترك بيابند كه تامين‌كننده منافع هر دو كشور باشد و امكان احياي برجام فراهم آيد. اگر طي مذاكرات هر دو طرف راضي شوند كه گام‌هاي همسان و يكساني به صورت همزمان برداشته شود، مي‌توان به اين موضوع به چشم يك ابتكار نگريست.
در موضع‌گيري اخير آقاي روحاني، رييس‌جمهور ديده مي‌شد كه ايران انتظار دارد با يك فرمان تمام تحريم‌هاي دوره ترامپ برداشته شود و از نگاه ايران اين اتفاق عملي است. يعني اين ايده كه هر دو طرف به صورت همزمان و مستقيما به مرحله نهايي بروند و تعهدات‌شان را اجرايي كنند، قابل طرح است و شايد بتوان آن را اجرا كرد. طرح اين موضوعات از سوي مقامات ايراني را بايد در حاشيه بحث‌هايي ديد كه اكنون در مذاكرات در حال بحث است و هيات ايراني مي‌خواهد با استفاده از آنها فضا‌سازي كرده و بر طرف مقابل اثر بگذارد. آنچه در نهايت رخ خواهد داد در اصل نه حاصل اين فضاسازي‌ها كه حاصل مذاكراتي نظير مذاكرات روز سه‌شنبه در وين و همچنين تلاش‌هاي ديپلماتيك ديگر در راستاي احياي برجام خواهد بود. امكان دستيابي به راه‌حلي كه دو طرف را راضي كند يعني هم ايالات متحده تحريم‌ها را بردارد و به برجام بازگردد و هم ايران گام‌هاي هسته‌اي خود را به عقب بازگردد، وجود دارد اما در مسير دستيابي به اين راه‌حل يك سوال جدي مطرح است: تكليف مذاكره بر سر موضوعاتي كه امريكا و اروپا خواهان آن هستند و از آن به عنوان برجام پلاس ياد مي‌كنند چه خواهد شد؟ آيا اين ايده مسكوت مي‌ماند؟ يا اساسا به تعويق مي‌افتد تا برجام احيا شود و در فرصتي ديگر امكان برگزاري گفت‌وگوها و ديدارهايي پيرامون موضوعات مدنظر امريكا و اروپا پديد آيد؟
قاعدتا در داخل امريكا منتقدان و مخالفان زيادي وجود دارند كه بازگشت به برجام را اشتباه مي‌دانند و به احتمال زياد اين مخالفان يكي از علل اصلي به تاخير افتادن پيگيري احياي برجام از سوي دولت بايدن بوده‌اند. دولت جديد هم تمايلي به مقابله با مخالفان قدرتمند اين موضوع در كنگره نداشته و نخواسته تا شروع كار را براي خود بيش از پيش سخت‌تر كند، اما به هر حال بايد در نظر داشت فارغ از آنچه در سياست داخلي هر دو طرف مي‌گذرد، اگر اراده لازم براي احياي توافق وجود داشته باشد تا دو طرف از منافع برجام بهره‌مند شوند، امكان مديريت موضوعات و اختلافات داخلي وجود دارد. در دوره اوباما همچنين شرايطي مطرح بود؛ مخالفان زيادي با طرح دولت وقت امريكا براي امضاي برجام مخالفت مي‌كردند اما كاخ سفيد توانست با مديريت شرايط به هدفي كه مي‌خواست دست پيدا كند. مطمئنا اگر اين‌بار هم اراده‌اي اينچنيني در دولت امريكا وجود داشته باشد – كه فكر مي‌كنم وجود دارد البته با برخي ملاحظات – بايدن بايد بتواند شرايط را مديريت كند.
در حال حاضر مي‌توان گفت روند بازگشت به برجام قابل آغاز است، اما اين موضوع به معناي آن نيست كه بايد منتظر اتفاقي در كوتاه‌مدت باشيم. احتمالا يك پروسه جديد مذاكراتي آغاز خواهد شد و اين پروسه چند ماه زمان خواهد برد. در نهايت به برداشته شدن تحريم و احياي برجام خوش‌بين هستم اما معتقدم هم امريكا و هم اروپا به‌طور جدي به يك مكملي در كنار برجام فكر مي‌كنند و اين موضوع چالشي براي آينده خواهد بود.