ايران و عربستان در پساترامپ
حسن دانايي‌فر
گفت‌وگو ميان تهران و رياض اتفاق عجيبي نيست؛ ايران سال‌هاست كه مذاكره با كشورهاي منطقه به ويژه كشورهاي حوزه خليج فارس را در دستور كار داشته و در چارچوب ابتكاراتي نظير طرح صلح هرمز پيشنهاداتي در اين باره مطرح كرده است. نگاهي به تحولات سال‌هاي اخير و تلاش‌هاي ديپلماتيك جمهوري اسلامي ايران نيز اين موضوع را تاييد مي‌كند. تصميم دكتر ظريف وزير امور خارجه براي سفر به عربستان و مخالفت سعودي‌ها، مطرح شدن طرح صلح هرمز و بعدتر نقش‌آفريني شهيد سردار سليماني از جمله نمونه‌هاي اين تلاش است. عادل عبدالمهدي، نخست‌وزير وقت عراق نيز پس از شهادت سردار سليماني اعلام كرد كه فرمانده سپاه قدس ايران براي شركت در يك جلسه كاري با موضوع گفت‌وگوهاي ايران و عربستان عازم بغداد شده بود. در اين ميان عراق هم از ديرباز علاقه‌مند بود كه دو همسايه جنوبي و شرقي‌اش يعني عربستان سعودي و ايران روابطي كم‌تنش‌تر داشته باشند. بغداد معتقد است اگر روابط تهران و رياض از شرايط پرتنش دور شده و بهتر شود، مي‌تواند اثرات مثبتي روي تحولات عراق بگذارد و از همين رو در سال‌هاي اخير تلاش‌هايي را براي ميانجي‌گري صورت دادند. يكي از اصلي‌ترين دلايل شكسته شدن يخ روابط ايران و عربستان و آغاز مذاكره مستقيم ميان دو كشور را بايد رفتن دونالد ترامپ، رييس‌جمهور پيشين ايالات متحده از كاخ سفيد و تغيير در برخي سياست‌هاي منطقه‌اي واشنگتن دانست. در دوره رياست‌جمهوري ترامپ و زماني كه «فشار حداكثري» به عنوان اصلي‌ترين سياست ايالات متحده در قبال جمهوري اسلامي ايران دنبال مي‌شد، واشنگتن به رياض اجازه نمي‌داد كه با تهران وارد گفت‌وگو شود و تنش‌ها ميان دو كشور كاهش يابد. نزديك به يك سال و نيم پيش، از يكي از مسوولان عراقي در بغداد شنيدم كه ديداري با محمد بن سلمان داشته و در اين ديدار وليعهد سعودي به او گفته ما علاقه‌منديم با ايران مذاكره كنيم اما ايالات متحده اجازه اين كار را نمي‌دهد. سياست فشار حداكثري صرفا اقتصاد ايران را هدف قرار نداده بود بلكه تلاش داشت در ديگر حوزه‌ها نيز مانع از تامين منافع جمهوري اسلامي شود و طبيعي است زماني كه برخي سياست‌هاي منطقه‌اي ايالات متحده تغيير مي‌كند و مذاكرات وين براي احياي توافق هسته‌اي برگزار مي‌شود، شاهد تغييراتي در رفتارهاي برخي كشورهاي منطقه باشيم .
در مقطع زماني كنوني، علاقه عربستان سعودي به مذاكره با ايران و استقبال جمهوري اسلامي از اين موضوع يك عامل ديگر نيز دارد؛ مساله يمن و گرفتاري رياض در اين موضوع ثابت كرده كه عربستان سعودي براي عبور از اين بحران به كمك نياز دارد و كمك ايالات متحده يا كشورهاي اروپايي نمي‌تواند گرهي از كار آنها بگشايد. مقامات ارشد رياض بر اين باورند كه با نوعي عادي‌سازي در روابط با تهران مي‌توانند گامي در راستاي عبور از گرفتاري‌هاي‌شان در يمن بردارند و اگر حتي عنوان شود كه تاكنون نيز اقدامي از سوي رياض در اين راستا صورت نگرفته، به زودي اين اتفاق رخ خواهد.
آل سعود در موضوع مذاكرات وين، همانند رژيم اشغالگر قدس معتقد است ايالات متحده نبايد به اين زودي به برجام بازگردد و تصور مي‌كنند شتاب امريكا در احياي توافق هسته‌اي ممكن است به نفع ايران و به ضرر متحدان منطقه‌اي كاخ سفيد تمام شود. بايد در نظر داشت در حال حاضر در دستگاه حاكم عربستان اختلاف‌نظرهايي نيز پيرامون ايران وجود دارد. گروهي معتقدند كاهش تنش با ايران تامين‌كننده منافع رياض است و گروه ديگر اين موضوع را به ضرر منافع عربستان مي‌دانند. در سايه اين اختلاف‌نظر، به احتمال بسيار عربستان راهي ميان اين دو را در پيش خواهد گرفت. نشانه‌هايي نيز در اين خصوص وجود دارد از جمله اينكه رياض اصرار دارد در گفت‌وگوهاي وين نقش‌آفرين باشد و همزمان گفت‌وگوي مستقيم با تهران نيز در دستور كار آنهاست. از همين رو بايد در نظر داشت كه سعودي‌ها تصميم ندارند شتاب‌زده عمل كنند و به همين دليل دستيابي به نتايج ملموس در روابط تهران و رياض به زمان زيادي نياز دارد.
عربستان بايد آگاه باشد كه كاهش تنش به نفع تمام ملت‌هاي منطقه است و با توجه به اظهار علاقه پيشين ايران براي آغاز گفت‌وگوهاي مستقيم در راستاي كاهش تنش‌ها سرنوشت اين موضوع به تصميم سعودي‌ها بستگي دارد. اگر عربستان در مسير تفاهم گام بردارد، بسياري از مشكلات خاورميانه از جمله مساله يمن قابل حل هستند.
بايد ديد خروجي بحث‌هاي درون حاكميت عربستان سعودي در اين زمينه چه خواهد بود. اگر ديدگاه تفاهم غلبه پيدا كند – كه آثار آن مشهود است – منطقه به مرور زمان مسير كاهش تنش را در پيش مي‌گيرد و البته قابل ذكر است كه اين هدف در كوتاه‌مدت يا در قالب يك نشست و دو نشست قابل احصا نيست. مشكلات بسياري ميان دو طرف وجود دارد و سنگ‌اندازي‌هايي هم از سوي بازيگراني نظير رژيم اشغالگر قدس صورت مي‌گيرد؛ با اين وصف در كوتاه‌مدت تنش‌ها از نقطه اوج فاصله مي‌گيرد و در صورت تداوم يافتن ديپلماسي فعال ميان تهران و رياض، مي‌توان اميد داشت در طولاني‌مدت گشايش‌هايي در روابط دو كشور به وجود آيد.